به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، نشست تخصصی «بررسی ضرورت انجام پیمایش‌های ملّی در حوزه نیکوکاری و نقد ‌و ‌بررسی نخستین موج پیمایش ملّی گرایش مردم ایران به نیکوکاری» روز چهارشنبه 22 آذرماه 1402 در محل مرکز خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه برگزار شد.

در بعضی از شهرها زمینی برای وقف نمانده بود

 در این نشست حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین احمد شرفخانی (مدیر مرکز امور خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه)، حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین علی ملانوری (مدیر مرکز خیر ماندگار)، دکتر مجید فولادیان (عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد و مدیر علمی پیمایش)، دکتر غلامرضا غفاری (عضو هیئت علمی دانشگاه تهران) و دکتر حمزه نوذری (عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی) سخنرانی کردند. 

 حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین احمد شرفخانی در آغاز برنامه، ضمن خیر مقدم به شرکت‌کنندگان، موضوع نشست را گفت‌وگو پیرامون ضرورت انجام پیمایش‌های ملی در حوزه نیکوکاری و امر خیر و نقد و بررسی «نخستین پیمایش ملی گرایش مردم ایران به نیکوکاری» دانست که به همت مرکز خیر ماندگار در زمستان سال 1401 انجام گرفته و گزارش آن منتشر شده است. او این پیمایش را به عنوان نخستین گام در این حوزه، بسیار ارزشمند و قابل توجه دانست.

 مدیر مرکز امور خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه، در ادامه سخنان خود، از عدم انجام پژوهش‌های جامع تاریخی در زمینه گرایش مردم ایران به نیکوکاری در ادوار پیشین گلایه کرد و به نمونه‌هایی از اقدامات نیکوکارانه ایرانیان پیش و پس از اسلام اشاره کرد. به گفته او، توجه به امر خیر در متون برجای مانده از ایران باستان در کنار بناهایی چون معابد، کاروانسراها و ... نشان از آن دارد که در این دوره، نگاه ترویجی و تبلیغی نسبت به اقدامات نیکوکارانه وجود داشته است. او از پیشگامی و اهتمام مردم در کارهای نیکوکارانه در ایران پس از اسلام سخن گفت و به این موضوع اشاره کرد که در برهه‌هایی از تاریخ ایران، در برخی شهرها، از کثرت وقف، دیگر زمینی برای وقف باقی نمانده بود. 

اقدامات نیکوکارانه پیامبر اکرم (ص)

 حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین شرفخانی، سیره رسول‌الله (ص) را در گرایش ایرانیان مسلمان به نیکوکاری مؤثر دانست و از بُعد اجتماعی زندگی پیامبر اسلام در کنار ابعاد دیگر حکمرانی و عبادی یاد کرد و به اقدامات نیکوکارانه ایشان همچون حفر چاه و ساخت سد، دارالشفاء (بیمارستان)، دارالایتام، کودکستان و اهدای زمین به نیازمندان از جمله اقدامات نیکوکارانه پیامبر اسلام (ص) اشاره کرد.

 اهمیت وقف در توسعه علمی و در پیشرفت تمدن ایرانی، نکته دیگری بود که مدیر مرکز امور خیریه سازمان اوقاف درباره آن سخن گفت. او از سهم 30 درصد و 16 درصد خیرین در ساخت مراکز درمانی و افزایش تخت‌های بیمارستانی یاد کرد و نقش موقوفات در گسترش بازارهای قدیمی، توسعه و رفاه شهری را بسیار ارزشمند دانست. 

پایان‌بخش بیانات این مقام مسئول، یادکرد وقف‌های تاریخی و خاص مردم ایران در راستای حقوق بشر و حتی کمک به حیوانات بود که کمتر شناخته‌ شده است. 

به قدر وسع کوشیدیم

 سخنران دوم نشست، حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین علی ملانوری، مدیر مرکز خیر ماندگار و بانی انجام «نخستین پیمایش ملی گرایش مردم ایران به نیکوکاری» بود. او از همراهی و مساعدت فکری مرکز امور خیریه سازمان اوقاف در برگزاری نشست‌های ماهانه و از جمله این نشست سپاسگزاری کرد و زحمات علیرضا اسکندری‌نژاد؛ پژوهشگر حوزه جامعه‌شناسی فرهنگی و مسئول واحد اطلس خیر ایران در مرکز خیر ماندگار را کلیدی و تعیین‌کننده دانست.

 مدیر مرکز خیر ماندگار، همکاری دانشگاه فردوسی مشهد در انجام پیمایش را از باب مسئولیت اجتماعی برشمرد و از شرکت‌کنندگان درخواست کرد ضمن نقد و بررسی «نخستین پیمایش ملی گرایش مردم ایران به نیکوکاری»، برای پر کردن خلاء موجود، در اندیشه انجام پژوهش‌هایی در زمینه امور خیریه باشند. او از ابهام و نقص در گزارش‌های مالی امور خیر گلایه کرد و با توجه به حجم زیاد سرمایه در گردش در امور خیریه، خواستار تهیه گزارش‌های علمی و مستند در زمینه نیکوکاری گردید. ملانوری نتایج پژوهش‎‌های علمی مرتبط را در بهبود مدیریت زیست‌بوم امر خیر در کشور مؤثر دانست. 

 به گفته مدیر مرکز خیر ماندگار، تا پیش از انجام «نخستین پیمایش ملی گرایش مردم ایران به نیکوکاری»، پژوهش مستقلی در این زمینه در ایران وجود نداشته است و مرکز خیر ماندگار تلاش کرده است با بودجه اندک، نیروی انسانی محدود و دسترسی کم به زیرساخت‌ها، در انجام این کار بزرگ به قدر وسع بکوشد. 

برخی از مهم‌ترین یافته‌های نخستین پیمایش نیکوکاری

 سخنران سوم این نشست، دکتر مجید فولادیان، عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد و مدیر علمی نخستین پیمایش ملی گرایش مردم ایران به نیکوکاری بود که به صورت برخط با حاضران در جلسه سخن گفت.

 او به اهمیت انجام پیمایش‌های مرتبط با نیکوکاری سخن گفت و به پیامدهای منفی آشفتگی در اجرای طرح‌های نیکوکارانه اشاره کرد که به زعم او، ذهنیت عمومی را نسبت به خیریه‌ها تخریب می‌کند و به فضای نهادهای مدنی آسیب خواهد زد. 

 فولادیان در بخش دوم بیانات خود، به روش، شیوه و شماری از مهم‌ترین یافته‌های پیمایش ملی اشاره کرد. به گفته او، مرکز افکارسنجی دانشگاه فردوسی مشهد، سابقه همکاری با نهادهای مختلف کشور را دارد و تاکنون بیش از 15 پیمایش ملی و 85 پیمایش استانی انجام داده است. 

 مدیر علمی پیمایش از دسترسی به شماره‌تماس‌های همراه اول و ایرانسل همه ایرانیان سخن گفت و روش کار خود و همکارانش را «نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای» دو هزار و 23 نفر با توجه به جمعیت استان‌های مختلف به شیوه تلفنی در یک بازه زمانی ده‌روزه معرفی کرد. 

 پایان‌بخش سخنان دانشیار علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، اعلام شماری از یافته‌های مهم پیمایش بود که براساس آن 48درصد شرکت‌کنندگان، زن و 52 درصد آن‌ها را مردان تشکیل می‌داده‌اند. حدود 80 درصد مردم در یک‌ماهه قبل از پیمایش، صدقه داده بودند، 20 درصد آن‌ها در مؤسسات خیریه عضو بوده‌اند، 53 درصد تنها برای رضای الهی دست به کار خیر زده بودند و 32 درصد بدون دستمزد در انجام کارهای خیر مشارکت کرده بودند. 

 دکتر فولادیان آمار 58 درصدی کمک مردم به متکدیان، ترجیح 77 درصدی شرکت‌کنندگان به کار فردی و بی‌اعتمادی آن‌ها به خیریه‌ها را در کنار نظر 48 درصدی پاسخ‌دهندگان به عدم شفافیت خیریه‌ها را نگران‌کننده توصیف کرد. او همچنین به تمایل بیشتر مردم به دادن کمک نقدی به نیازمندان اشاره کرد و آن را مخرب دانست.  

بی‌میلی دستگاه‌های اجرایی برای انجام پیمایش

 چهارمین سخنران این نشست، دکتر غلامرضا غفاری، دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه تهران و از چهره‌های باسابقه در انجام پیمایش‌های ملّی بود که به نقد و بررسی «نخستین پیمایش ملّی گرایش مردم ایران به نیکوکاری» پرداخت. 

 غفاری، ضمن تبریک به مرکز خیر ماندگار برای انجام این کار، از پیمایش‌های ملّی به عنوان نبض‌سنج اجتماعی یاد کرد و امور خیریه را کلیدی‌ترین و مهم‌ترین بخش حیات اجتماعی دانست. به گفته او، دستیابی به جامعه گرم و حیات اجتماعی پُررونق، در گرو فعالیت‌های داوطلبانه و امر نیکوکاری است که در صورت‌های مختلفی از کارهای خدماتی گرفته تا اقداماتی که مبنایی و بنیادین است، ظهور و بروز می‌یابد.

 دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، پیشینه انجام پیمایش‌های ملّی در ایران را به سال 1353 و پژوهشکده مطالعات ارتباطات و توسعه بازگرداند و از بی‌میلی دستگاه‌های اجرایی برای انجام پیمایش انتقاد کرد. او درک تفاوت دید و نگرش مسئولان و مردم را از جمله دستاوردهای پیمایش‌ها دانست و به این موضوع اشاره کرد که داده‌های به دست آمده از پژوهش‌ها، گاهی اوقات هشداردهنده است و باید براساس آن شماری از سیاست‌های موجود را تغییر داد.

 نویسنده کتاب «جامعه‌شناسی نسلی در ایران»، داوری درباره هر پژوهش را بر بنیاد ظرف و ظرفیت آن دانست و از تهیه‌کنندگان «نخستین پیمایش ملّی گرایش مردم به نیکوکاری» درخواست کرد پیشینه‌ای فرهنگی-تاریخی به پژوهش خود بیفزایند. او ضمن تفکیک میان نظرسنجی و پیمایش، به نقیصه‌های استفاده از پرسش‌نامه‌های برخط پرداخت و به این نکته اشاره کرد که در پیمایش‌های ملّی بهتر است از رابطه مستقیم و رودررو استفاده شود. 

 بخش دیگری از سخنان مترجم کتاب «سرمایه اجتماعی» به جامعه آماری پیمایش اختصاص داشت. به گفته این استاد دانشگاه، حجم نمونه از تعداد متغیرها تبعیت می‌کند و بهتر بود نمونه‌های بیشتر؛ حداقل حد سه هزار نمونه انتخاب می‌شد. 

 غفاری یکی از مشکلات پیمایش را «بزرگ‌نمایی» آن دانست که به نظر او در روش گفت‌وگوی تلفنی با نمونه آماری اندک، معمول است. او شرایط پیش‌بینی‌نشده پاسخ‌دهندگان را ایراد دیگری بر گفت‌وگوی تلفنی دانست و پیشنهاد داد که در موارد بعدی، این روش تغییر کند. 

خطر «بی‌اعتمادی مردم» به خیریه‌ها

 آخرین سخنران این نشست، دکتر حمزه نوذری، دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی بود. نوذری، یکی از دستاوردهای «نخستین پیمایش ملّی گرایش مردم ایران به نیکوکاری» را رؤیت‌پذیر‌کردن و آشکارساختن داده‌هایی دانست که تا پیش از این کار برای متولیان و عموم مردم ناشناخته مانده بود. او پژوهش انجام‌شده را در مرز پیمایش و نظرسنجی دانست. 

 دانشیار جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی، نیکوکاری در دنیای سنتی را به معنای دگرخواهی در مقابل خودخواهی منفعت‌طلبی دانست و به تغییر این نگرش از قرن هفدهم میلادی در اروپا خاطرنشان کرد که براساس آن، خیرخواهی جمعی از قِبَل منفعت‌طلبی شخصی شکل می‌گیرد، رذیلت شخصی به خیرخواهی جمعی می‌رسد و فلسفه اخلاق جایی است که منفعت شخصی، حضور دارد. او مبنای دیدگاه آدام اسمیت در کتاب «ثروت ملل» را به رسمیت‌شناختن منفعت‌طلبی آدمیان دانست و از دستیابی به خیر جمعی از راه منفعت شخصی سخن گفت. 

 نوذری به پیامدهای منفی فروکاستن خیریه‌ها به پیمانکار دولت و به نقش جامعه مدنی در تقویت دولت اشاره کرد. نوذری خیریه‌ها را به خدمات‌محور، سیاستگذار و منتقد طبقه‌بندی کرد و از عدم توجه دولت به استقلال خیریه‌ها، نبود قانون مدون در این زمینه و افزایش خیریه‌های دولتی انتقاد کرد. 

 این پژوهشگر جامعه‌شناسی، ضمن انتقاد به یکی از نتایج «نخستین پیمایش ملّی گرایش مردم ایران به نیکوکاری» در «فردی‌شدن امر خیر در روزگار کنونی»، به فردی‌بودن کار خیر در دیدگاه و ذهنیت دینی پرداخت که از دوره صفویه به بعد با عنایت به شکل‌گیری دفاتر دولتی وقف دگرگون شده است. 

 نوذری ضرورت انجام پژوهش‌های کیفی در کنار پیمایش‌ها را یادآوری و اظهار امیدواری کرد که یک رسانه مستقل در حوزه خیر، این گفت‌وگوها و پژوهش‌های کیفی را منتشر کند.

 وی در بخش پایانی سخنانش به نقش پژوهش‌های کاربردی در برنامه‌ریزی و سیاستگذاری موفق اشاره کرد و سیاستگذاری بدون پشتوانه پژوهشی را سبب «مردم‌سوزی» به جای «مردم‌سازی» دانست. او به خطر فاصله‌گرفتن مردم از ساختار حاکمیتیِ امر خیر اشاره کرد و خواستار شنیدن صدای مردم توسط نهادهای حاکمیتیِ امر خیر شد. 

 گفتنی است پیش از این نیز جلساتی درباره نقد و بررسی نخستین پیمایش ملّی گرایش مردم ایران به نیکوکاری برگزار شده بود.

گزارش از زهرا حاتمی