به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، دکتر محمدیونس، از اندیشمندان و اقتصاددانان برتر جهان که فعالیت‌های علمی و عملی او منجر به تحولات گسترده در عرصۀ نیکوکاری شده است، در سن 84 سالگی به عنوان سرپرست نخست‌وزیری بنگلادش معرفی شد. این اتفاق زمانی رخ داد که نخست وزیر سابق این کشور به هندوستان فرار کرد و معترضان بنگلادشی و جنبش دانشجویی، از یونس حمایت کردند. نظر به قدرت‌گرفتن این فردِ سرآمد در حوزۀ نیکوکاری، در یادداشتی به قلم استاد خسرو سلجوقی، پژوهشگر و کارآفرین کسب‌وکارهای اجتماعی به بررسی تعدادی از مهمترین نظرات و اقدامات محمدیونس پرداخته‌ایم که در ادامه از نظر می‌گذرد:  

 محمد یونس، دارنده جایزه نوبل اقتصادی و مؤسس گرامین بانک بنگلادش با قرض‌دادن ۲۷ دلار به ۴۲ نفر از فقرا در روستای جبرا در بنگلادش، بانک گرامین را راه‌اندازی کرد و پس از این موفقیت و نهادینه‌کردن نقش صندوق‌های خُرد مالی در دنیا، در حرکت بعدی نوآورانه، شیوه جدیدی از کسب‌وکار که منجر به تأمین نیازهای حیاتی بشر در دنیای سرمایه‌داری شده و خواهد شد را  به نام کسب‌وکارهای اجتماعی تبیین و اجرایی کرد. 

کسب‌وکارهای اجتماعی، درواقع راه‌حل جدیدی برای رفع مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی است که مدت‌هاست بشریت را با معضلاتی همچون گرسنگی، بی‌خانمانی، آلودگی و بی‌سوادی مواجه کرده است. بازار سرمایه جدیدی لازم است ایجاد شود که از آن به‌عنوان ابزاری برای سرمایه‌گذاری افراد در کسب‌وکارهای اجتماعی استفاده کرد. کسب‌وکارهای اجتماعی به‌تنهایی در سیاهه بازار سهام اجتماعی قرار خواهند داشت و سرمایه‌گذاران از آغاز خواهند دانست که هرگز سود سهامی از این بازار دریافت نخواهند کرد. انگیزه آن‌ها تنها احساس افتخار برای کمک به حل مسائل اجتماعی است.

مفهوم کسب‌وکار اجتماعی (وقف پایدار)

 انسان هر دو انگیزه دیگرخواهی (Selfless) و خودخواهی (Selfish) را دارد. انسانی که کسب‌وکاری را برای هدف فردی و حداکثرسازی منافع شخصی، بدون توجه به اثرات کسب‌وکار بر دیگران شکل می‌دهد، در همان ساختار سرمایه‌داری حرکت می‌کند اما انسانی که با هدف سودرسانی به دیگران، کسب‌وکاری شکل می‌دهد و صاحب کسب‌وکار به‌ غیر از لذتِ خدمت‌رسانی به دیگران، بهرۀ دیگری از کسب‌وکار خود نمی‌برد (سودی از کسب‌وکار عاید آن‌ها نمی‌شود) و این نوع کسب‌وکار مبتنی بر بُعد دیگرخواهیِ انسان‌ها شکل می‌گیرد، کسب‌وکار اجتماعی نامیده می‌شود.

 هدف یک کسب‌وکار اجتماعی، حل یک مسئله اجتماعی با به‌کارگیری روش‌های متداول در کسب‌وکارها است. مفهوم کسب‌وکار اجتماعی با مفهوم سازمان‌های غیرانتفاعی و مردم‌نهاد متفاوت است و هرگونه افزایش در میزان سرمایۀ اولیه سرمایه‌گذاران، باعث می‌شود آن کسب‌وکار، دیگر یک کسب‌وکار اجتماعی نباشد.

هفت اصل کسب‌وکار اجتماعی یا ویژگی‌های آن که محمد یونس آن را ارائه کرد، به شرح زیر است:

1. هدف کسب‌وکار اجتماعی، غلبه بر فقر، یا حل یک یا چند مسئله مانند آموزش، بهداشت، دسترسی فناوری و محیط‌زیست است که مردم و جامعه را تهدید می‌کند و به دنبال کسب سود از سرمایه‌گذاری‌ها نیست.
2. کسب‌وکار اجتماعی از لحاظ اقتصادی و مالی، پایدار و به‌ عبارت‌ دیگر خودگردان است. (در عین خودگردانی، دستیابی به اهداف اجتماعی بر سودآوری اولویت دارد.)
3. سرمایه‌ سرمایه‌گذاران، بدون هیچ سودی و تنها به همان میزان سرمایه‌گذاری اولیه به آن‌ها بازگردانده می‌شود.
4. پس از باز پس‌دادن سرمایه‌ی سرمایه‌گذاران، سود حاصله از کسب‌وکار، برای توسعه و پیشرفت در همان کسب‌وکار اجتماعی صرف خواهد شد.
5. کسب‌وکار اجتماعی به‌صورت آگاهانه به مسائل زیست‌محیطی توجه می‌کنند.
6. پرداخت دستمزدها در کسب‌وکارهای اجتماعی، متناسب با بازار، به همراه شرایط کاری بالاتر از استانداردهای رایج در استفاده از نیروی کار است.
7. از آنجایی که کسب‌وکار اجتماعی با هدف حداکثر کردن سود  نیست. بنابراین تنها کسانی که علاقه‌مند به مشارکت در جامعه هستند، کسب و کار اجتماعی را اداره می کنند. این بدان معنی است که تجارت در محیطی پر از شادی و بدون استرس، با لذت اجرا می‌شود. 

 فرق بین کسب‌وکار اجتماعی با مسئولیت اجتماعی در این است، کسب‌وکار اجتماعی مستقیماً برای تغییر وضعیت اجتماعی و اقتصادی فقرا و یا ایجاد بهبود و پیشرفت اجتماعی در دنیا ایجاد شده است و تمام منابع خود را (بعد از پوشش‌دادن هزینه‌های کسب‌وکار و کنارگذاشتن ذخیره‌های احتیاطی) در این راه هزینه می‌کند، اما یک شرکت یا بنگاه معمولی که با هدف کسب بیشترین سود از سرمایه‌گذاری‌ها ایجادشده است و به موضوعاتی همچون مسئولیت اجتماعی بنگاه می‌پردازد، ممکن است ۹۵ درصد از منابع خود را برای کسب سود و تنها پنج درصد و یا کمتر را به جامعه اختصاص دهد تا دنیا به مکان بهتری برای زندگی تبدیل شود.

دو نوع کسب‌وکار اجتماعی وجود دارد:

 نوع اول: شرکت‌های خودگردان و بدون تقسیم سودی هستند (شرکت‌هایی که سود به سهامداران نمی‌دهند ولی درعین‌حال ضررده نیستند). این شرکت‌ها برای حل یک مسئله اجتماعی ‌ایجادشده‌اند و مالکیت آن در اختیار سهامدارانی است که به دنبال سود شخصی از سهامشان نیستند و سود ناشی از سرمایه‌گذاری خود را تنها در جهت توسعه همان کسب‌وکار اجتماعی صرف می‌کنند. مثل «گرامین – دنون» که ماست انرژی‌زا تولید می‌کرد و یا شرکت آب‌رسانی «گرامین وئولیا» که آب تصفیه‌شده تولید می‌کرد.

 نوع دوم: کسب‌وکارهای اجتماعی، مثل کسب‌وکارهای رایج هستند که به سهامداران خود سود تخصیص می‌دهند ولی مالکیت این کسب‌وکارها در اختیار فقراست و یا به‌عبارت‌دیگر سهامداران آن فقرا هستند. این نوع از کسب‌وکارها از آنجایی‌ که سود خود را به فقرا می‌دهند و در نتیجه به کاهش فقر و حل یک مسئله اجتماعی کمک می‌کنند کسب‌وکار اجتماعی نامیده می‌شوند ولی از آنجایی‌ که برخلاف الگوی کسب‌وکارهای نوع اول به سهامداران خود سود تخصیص می‌دهند، کسب‌وکار اجتماعیِ نوع دوم نامیده می‌شوند. مثل بانک گرامین و کارخانۀ پارچه‌بافی اوتو گرامین.

 در کتاب کسب‌وکار اجتماعی محمد یونس، نمونه‌های کسب‌وکار اجتماعی که با مشارکت گرامین بانک در آموزش، تغذیه و غیره ایجاد شده است به‌ طور مفصل تشریح شده و برای یادگیری بسیار هیجان‌انگیز است. بیست یا پنجاه سال دیگر جهان چگونه جایی است؟ اما سؤال مهم‌تر این است بیست یا پنجاه سال دیگر، جهان چگونه باشد؟ در نگرش اول، خود را تماشاگر اتفاقاتی می‌بینیم که به وقوع خواهند پیوست و در نگرش دوم، خودِ ما آفرینندگانی هستیم که فعالانه در جهت نتایج دلخواه گام برمی‌داریم.

برای پیش‌بینی آینده به دو گروه می‌توان رجوع کرد، گروه اول بهترین دانشمندان و تحلیلگران فنی و اقتصادی دنیا و گروه دوم نویسندگان علمی و تخیلی. بدیهی است گروه اول بر اساس گذشته و حال به پیش‌بینی آینده مبادرت می‌کنند و گروه دوم بر اساس رؤیای آدم‌ها که اتفاقات دنیای واقعی را شکل می‌دهند. شما کدام گروه را انتخاب می‌کنید؟ محمد یونس گروه دوم را انتخاب کرد. سیاهه‌ای که برای توصیف دنیا در ۲۰۳۰ ذکر کرد:

• جهانی بدون حتی یک فقیر.
• جهانی که اقیانوس‌ها، دریاچه‌ها، رودها و هوای آن آلوده نیست.
• جهانی که هیچ کودکی در آن گرسنه سر به بالین نمی‌گذارد.
• جهانی که در آن هیچ‌کس به علت یک بیماری قابل‌پیشگیری، نابه‌هنگام فوت نمی‌شود.
• جهانی که در آن جنگ‌ها فقط در کتاب تاریخ است.
• جهانی که در آن مردم می‌توانند به‌راحتی از مرزها عبور کنند و به هر جا که می‌خواهند سفر کنند.
• جهانی بدون بی‌سواد، جایی که همه با استفاده از معجزه‌ فناوری به‌راحتی به آموزش دسترسی دارند.
• جهانی که در آن منابع غنی فرهنگ دنیا در دسترس همه قرار دارد.

 محمد یونس با این نگرش‌های نوآورانه، مفهوم نیکوکاری و فضای فعالیت‌های عام‌المنفعه را از لحاظ ساختارهای حقوقی و اقتصادی و... تغییر داد، از جمله مفهوم «ایجاد ارزش مشترک» (CSV) را باید با دقت بهره‌برداری کرد. این مفهوم با مفهوم کسب و کار اجتماعیِ محمد یونس قرابت فراوانی دارد و ادامۀ آن محسوب می‌شود، در حالی که توسط یونس مطرح نشده است اما فهم آن، برای ارتقای فعالیت‌های نیکوکاری در کشورمان ضروری است. 

چگونه فضای فعالیت‌های عام‌المنفعه در حال تغییر است؟

 با شناسایی سه نوع رفتار: خیریه‌ها و مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها (CSR) (Corporate Social Responsibility) و ایجاد ارزش مشترک (CSV) (Creating Shared Value) و مقایسه مصداقی کارکرد هر یک، ابتدا باید رویکرد نیکوکاران عزیز را تغییر دهیم و سپس برای نهادینه‌سازی و پایدارسازی اقتصاد نیکوکاری در کشورمان از طریق ایجاد ارزش مشترک، اقدام کنیم و نیکوکاری نوآورانه را در اولویت فعالیت‌های ترویجی بگذاریم.

مشکل کجاست؟ در مدل کنونی خیریه‌ها و دولت توان کافی برای رفع تمام مشکلات را ندارند. مدل کنونی زنجیره ناقصی از تولید مشکل و تلاش برای رفع اثرات آن است.

در ادامه مثال‌هایی برای تمایز فعالیت خیریه، CSR و CSV ارائه می‌شود: 

موضوع: رفع فقر ناشی از عدم درآمد (زنان سرپرست خانوار، معلولان، افراد دارای سوء سابقه)

نمونه: رعد الغدیر، روستا تیش و فیروز

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

موضوع: کودکان کار

نمونه:

SIMENS

ENERGY

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

موضوع: کیفیت‌بخشی به آموزش کودکان در مدارس

نمونه: کاریار، مکتب خونه و LIVEBOOK

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 همانطور که محمد یونس با نوآوری‌های خود، دنیای نیکوکاری را متحول کرد، ما نیز امروز وظیفه داریم نیکوکاری نوآورانه و بلکه «نیکوکاری جسورانه» را پیگیری کنیم.

• سازمان نیکوکاری جسورانه ((VPO) (Venture Philanthropy Organization)) به‌عنوان یکی از مصادیق سرمایه‌گذاری برای اثرگذاری (Investment for Impact) بیش از دو دهه است که در ادبیات تأمین مالی و سرمایه‌گذاری جهانی جای پای خود را بازکرده است.
• ما با اقتباس از راهکارهای «انجمن نیکوکاری جسورانه اروپا (EVPA) (European Venture Philanthropy Association)» در تلاشیم تا نسخه‌ای متناسب با بستر جامعه نیکوکاری در ایران برای دستیابی به اثرگذاری اجتماعی پایدار و مستمر ایجاد کنیم.

 محمد یونس که خودش با انتخابِ الگوی «آدم‌هایی که اتفاقات دنیای واقعی‌شان را بر اساس رؤیاهایشان شکل می‌دهند»، دنیای واقعیِ خود را شکل داد، اکنون انتخابِ مردم بنگلادش شده است تا با رؤیای او، اتفاقات دنیای واقعیِ مردم بنگلادش شکل داده شود. به نظر می‌آید این هم تجربه‌ای است که آزمودن آن و نتایج را باید انتظار کشید!