07 بهمن 1403
خداوند عمل نیک را اگر از روی عقل و آگاهی باشد، چند برابر می‌کند
عبدالحسین طالعی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه قم در گفت‌وگو با خیر ایران با با بیان اینکه امام کاظم (ع) عقل را موجب بِه‌سازی زندگی فردی و اجتماعی  می‌دانند، گفت: در کلام ایشان آمده است که خداوند عمل نیک را هرچند کم باشد اما اگر از روی تعقل و آگاهی باشد، چند برابر می‌کند و به عکس، عمل زیادی را که از روی تعقل و معرفت نباشد، قبول نمی‌کند.  

 به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، امروز 25 رجب، مصادف با سالروز شهادت امام موسی کاظم (ع) است؛ امامی که در میان شیعیان به «باب‌الحوائج» معروف است و از دیرباز، پیروان و باورمندان آن حضرت، روی نیاز خویش را متوجه آن امام همام می‌کردند و از طریق ایشان، خواسته‌های خود را از خداوند رحمان مسئلت می‌نمودند. امام کاظم (ع) 25 سال امام بودند و در این مدت، ایامی طولانی را در زندان هارون‌الرشید به سر بردند و سرانجام در زندان، به لقای حق پیوستند. علاوه‌ بر سیره آن حضرت که می‌تواند برای تمام مؤمنان و نیک‌اندیشان درس‌آموز باشد، سخنان ارزشمندی نیز از آن حضرت برای ما به یادگار مانده است.

 لازم به ذکر است که روایات بسیاری از آن حضرت در تأکید و توصیه به مسئله احسان و نیکوکاری وارد شده است؛ از جمله اینکه حضرت فرمودند: «مَنْ حَسُنَ بِرُّهُ بِإخْوانِهِ وَ أهْلِهِ مُدَّ فی عُمْرِهِ» یعنی هركه به دوستان و خانواده‌اش نیكی و احسان كند، عمرش طولانی خواهد شد. امام کاظم (ع) در بیان دیگری می‌فرمایند: «أبْلِغْ خَیرا وَ قُلْ خَیرا وَلاتَكُنْ إمَّعَة»، یعنی نسبت به هم‌نوع خود خیر و نیكی داشته باش و سخن خوب و مفید بگو و خود را تابع بی‌تفاوت و بی‌مسئولیت قرار مده. همچنین از ایشان نقل شده است که فرمودند: «مَن أدخَلَ عَلى مُؤمِنٍ سُروراً فَرَّحَ اللَّهُ قَلبَهُ یومَ القیامَةِ» هر كس مؤمنى را شاد كند، خداوند در روز رستاخیز، او را بسیار دلشاد خواهد كرد.

 به هر تقدیر روایات بسیاری از آن حضرت در موضوعات مختلف بر جای مانده که هرکدام می‌تواند راهگشای امت اسلام در حوزه اصلاح فردی و اجتماعی باشد. به مناسبت سالروز شهادت آن حضرت با دکتر عبدالحسین طالعی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه قم و حدیث‌پژوه درباره یکی از روایات آن حضرت در باب منزلت عقل گفت‌وگو کردیم.

 به‌سازی زندگی فردی و اجتماعی در پرتو عمل به روایتی از امام کاظم (ع)

 طالعی در این زمینه اظهار کرد: در بین کلمات حکمت‌آمیزی که امام کاظم (ع) در لابلای این‌همه محدودیت‌های فراوان و ظلم‌هایی که دشمنان به ایشان می‌کردند، به دست ما رساندند، یک سلسله گفتار در توصیف عقل است که بسیار ارزش دارد و هم برای به‌سازی زندگی فردی ما و هم برای به‌سازی زندگی اجتماعی ما خیلی کاربردی است. در واقع برای ساختن یک زندگی فردی نمونه و یک جامعه اخلاقی نمونه، این سلسله احادیث مربوط به عقل و جهل خیلی به ما کمک می‌کند.

 وی افزود: ابتدا این نکته را عرض کنم که عقل با «فکر» مترادف نیست. با تفکر شیطنت‌آمیز می‌توان هزار جنایت را مرتکب شد اما عقل این‌گونه نیست. همچنین عقل با «علم» نیز مترادف نیست. انسان می‌تواند علم داشته باشد ولی این علم در خدمت شیطنت باشد، کمااینکه الان تمام گرفتاری بشر از علمی است که در خدمت شیطنت است. عقل با زرنگی‌های رایج برای بالابردن نام و نان هم فرق می‌کند. این‌ها یکطور شیطنت‌ها یا حداقل دنیامحوری خاصی است که بدون نور عقل هم می‌تواند پیش برود و کار انسان را جلو ببرد. همه کسانی که از راه‌های شیطانی مال‌اندوزی می‌کنند و به محبوبیت اجتماعی خود اضافه می‌کنند گرفتار همین مسئله هستند که زرنگی خود را عقل می‌پندارند. تا اینجا روشن شد «عقل» چه نیست که سه نمونه عرض کردم؛ ولی عقل چیست؟ عقل نوری است که خدا به همه مردم موهبت می‌کند و اتفاقا در اثر اینکه چگونه از این نور استفاده می‌کنند، آن‌ها را پاداش یا کیفر می‌دهد. خود عقل موهبت خدا است ولی نوع تعامل انسان با عقل، وابسته به اختیار انسان است؛ لذا می‌تواند شایسته پاداش یا سزاوار کیفر باشد.

 عضو هیئت علمی دانشگاه قم ادامه داد: این عقل که نور الهی است با یکسری بایسته می‌تواند نورش بیشتر شود و با یکسری نابایسته‌ها می‌تواند نورش کم شود. اینکه نور این عقل کم شود یا زیاد شود بخش عمده‌اش در اختیار خود انسان است و انسان می‌تواند با رفتار خودش نور عقل را زیاد یا کم کند. به این دلیل، خیلی مهم است که از ائمه اطهار (ع) به عنوان اینکه حجت ظاهره خداوند هستند کمک بگیریم برای اینکه بفهمیم با حجت باطنه که عقل است که این عقل، سرمایه عظیم انسان است و گنجی است که خداوند به رایگان به انسان‌ها داده است، چگونه تعامل کنیم. کلام امام کاظم (ع) در این حدیث که اوایل کتاب شریف کافی است همین مطلب را عهده‌دار شده است. همین‌جا اشاره کنم جهل در برابر علم به کار برده می‌شود؛ مثلاً گفته می‌شود من نسبت به فلان مسئله علم یا جهل دارم. این می‌تواند معنای درجه دوم جهل باشد. این معنای دوم جهل مورد بحث ما نیست، بلکه مراد ما از جهل، جاهلانه و غیرعاقلانه عمل کردن است.

 استفاده به‌هنگام امام از آیات قرآن در تبیین جایگاه عقل

 این حدیث‌پژوه یادآور شد: حدیث امام کاظم (ع) حدیث دوازدهم «کتاب العقل و الجهل» کتاب کافی است. در لابلای این حدیث امام کاظم(ع) فراوان آیات قرآن به کار بردند و آیاتی که به کار بردند بسیار بجا است و این حدیث را به منبعی برای تفسیر آیات منتخب تبدیل کرده است. اگر قرار بود آیات مربوط به عقل را جمع کنیم و تفسیر زیبایی از آن ارائه کنیم، نتیجه‌اش همین مجموعه بیانات امام کاظم(ع) خطاب به هشام بن حکم در باب عقل بود. شروع این حدیث از مباحث توحیدی است. امام ابتدا آیاتی که در باب توحید است بیان می‌کند و قبول توحید را یک مصداق از عمل به عقل می‌داند. مثلا حضرت می‌فرماید: «خداوند فکرکردن در امور کائنات را راهنمایی برای معرفت خود قرار داده است به اینکه این کائنات مدبری دارند، پس خدایی دارند». اینجا مفصل امام آیات توحیدی را بیان می‌کنند.

 وی افزود: بعد از این، امام وارد آیاتی می‌شود که اهل عقل را می‌ستاید و آنهایی که تعقل نمی‌کنند را مذمت می‌کند. در مرحله بعد حضرت بیان می‌کند عقل با علم همراه است. عقل به انسان می‌گوید که باید مبتنی بر علم عمل کند، نه مبتنی بر نادانی. نکوهش کسانی که تعقل نمی‌کنند بخش بعدی این بیانات امام کاظم (ع) است. حضرت در این بحش این نکته را گوشزد می‌فرمایند که کثرت دلیل بر حقانیت نیست؛ لذا خداوند متعال جاهای متعددی کسانی که جمعیت زیادی دارند که مبتنی بر باطل است نکوهش می‌کند. پس معیار حقانیت و بطلان، قلت و کثرت نیست. پس اینکه گفته می‌شود در دنیای دیجیتال معیار حقانیت عدد و رقم است، لذا دنبال فالوور و ... می‌گردند مطلب صحیحی نیست؛ کمااینکه عموم اهل نظر از این نکته می‌نالند که پیروان زندگی معقول متعادل انسانی تعداد کمی هستند.

 طالعی تأکید کرد: هرچه در این حدیث بیشتر تأمل می‌کنیم شاخص‌های عقلانی زندگی کردن بیشتر خودش را نشان می‌دهد. بنده چند مورد را از باب نمونه توضیح می‌دهم؛ مثلا یکی تواضع در برابر حق است، به عنوان یک شاخص تعقل و زندگی عقلانی. یک نکته‌ای که امام در این روایت بیان می‌کنند این است که دنیا مثل یک دریای ژرف است و عاقل آن کسی است که کنار ساحل بماند و خودش را در این دریا غرق نکند. در فراز دیگری امام کاظم (ع) می‌فرمایند خداوند پیامبران و رُسُل خود را فقط برای این فرستاده که مردم تعقل کنند و در باب خدای متعال رفتار مناسب پیدا کنند. به این دلیل بهترین آن‌ها کسانی هستند که در جهت معرفت نیکوتر عمل می‌کنند. همین‌جا اشاره کنم معرفت از سنخ اعتراف است، نه از سنخ علم بی‌مسئولیت؛ یعنی انسان هر مقدار از حقایق را شناخت باید به آن معترف و در عمل در جهت تحقق شناخت خودش کوشا باشد.

 عوامل خاموش ساختن چراغ عقل

 مؤلف و محقق علوم اسلامی تأکید کرد: اشاره کردم که انسان می‌تواند نور عقل را خاموش کند. امام در این حدیث توضیح می‌دهند که چگونه می‌شود نور عقل را خاموش کرد. یک عامل خاموش‌کردن نور عقل یا به تعبیر دیگر یک آسیب، آرزوهای دورودراز و در جهت آن عمل کردن است. آسیب دیگر زیاد حرف‌زدن و کمتر تفکرکردن است. آسیب دیگر، پیروی از شهوت‌ها است. شهوت منحصر در شهوت جنسی نیست، بلکه غضب هم شهوت است؛ چون با غضب، انسان خودش را ارضا می‌کند. هوای نفس آسیب دیگری است که عقل را سرکوب می‌کند. غفلت از خدای متعال آسیب دیگری است که می‌توان در این زمینه برشمرد.

 عبدالحسین طالعی ادامه داد: امام در این فرمایش اشاره می‌کنند اگر کسی با علم و آگاهی و معرفت صحیح و کامل قدم برداشت، اگر هم کم عمل کند، آن عمل کم از او مقبول است و حتی مضاعف می‌شود و چندبرابر اثر می‌کند؛ ولی اکر کسی مبتنی بر عقل عمل نکند و براساس جهل پیش رود، هرچه زیاد عمل کند از او مقبول نیست و نتیجه نمی‌دهد. بنابراین کار اندکِ مبتنی بر معرفت و آگاهیِ کامل ارزش دارد؛ درحالی‌که پُرکاری بدون معرفت صحیح، آدم را به جایی نمی‌رساند.

 وی افزود: در کل این کلمات، امام کاظم (ع) نه براساس تعبد بلکه براساس تعقل سخن می‌گویند؛ لذا گاهی دست به مقایسه‌های شیرین و فوق‌العاده‌ای می‌زنند؛ مثلاً حضرت می‌فرمایند: هشام، عاقلان کسانی هستند که اضافۀ دنیا را ترک کردند، چه‌رسد به گناهان. بعد فرمودند: ترک دنیا فضیلت است؛ درحالی‌که ترک گناهان فریضه است. 

کامل‌شدن عقول با ظهور قائم آل محمد (ص)

 وی در پایان خاطرنشان کرد: من بخشی از این حدیث را به عنوان نمونه کوچکی از ویژگی‌ها و بایسته‌های عقل عرض کردم که امام به هشام بن حکم فرموده‌اند. این بحث را به این مطلب خاتمه بدهم که کسی که عقل را می‌شناسد، دوست دارد این عقل در او کامل شود. عقل چگونه در انسان کامل می‌شود؟ ائمه (ع) فرموده‌اند یکی از عوامل بسیار مهم که عقل انسان را کامل می‌کند درک زمان ظهور امام عصر (عج) است که خداوند متعال، دست امام عصر (عج) را بر سر مردم می‌کشد و عقل‌ها را به وسیله او کامل می‌کند؛ همان‌طور که حضرت عیسی با دست کشیدن بر سر بیمار، بیمار صعب‌العلاج را درمان می‌کرد؛ امام هم بیماری‌های معنوی و عقلانی را شفا می‌دهد و نارسانی‌هایی عقلانی را جبران می‌کند.


لطفا به این مطلب امتیاز دهید
Copied!

دیدگاه خود را بنویسید

  • {{value}}
این دیدگاه به عنوان پاسخ شما به دیدگاهی دیگر ارسال خواهد شد. برای صرف نظر از ارسال این پاسخ، بر روی گزینه‌ی انصراف کلیک کنید.
دیدگاه خود را بنویسید.
کمی صبر کنید...