به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، آخرین روز ماه ذی‌القعده مصادف با شهادت امام نهم شیعیان، امام محمدتقی (ع) ملقب به جوادالائمه است. در همین‌ رابطه و با تأکید بر موضوع نیکوکاری در سیرۀ آن امام همام، با حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مطهری؛ عضو هیئت‌‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به گفت‌و‌گویی پرداختیم. از مطهری کتاب‌های «اهل بیت در آثار دانشمندان اندلس»، «زندقه در سده‌های نخستین اسلامی» و مجموعه مقالات همایش «سیره و زمانه امام جواد علیه‌السلام» منتشر شده است.

 تحلیلی بر وضعیت سیاسی عصر امام جواد (ع)

 مطهری در ابتدا و در پاسخ به این پرسش که شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی عصر زندگی امام جواد (ع) را چطور ارزیابی می‌کنید؟ گفت: دوران امام جواد (ع) از جهت سیاسی به‌ جهت اینکه تحولی در دستگاه خلافت عباسی رخ داده بود، بسیار حساس بود. این تحول به رویکرد جدید خلیفه عباسی نسبت به یک نیروی جدید در درون این دستگاه مرتبط است. می‌دانید که از ابتدای خلافت عباسی تا زمان مأمون، قدرت برتر در دستگاه خلافت عباسی از آن ایرانیان بود، اما مأمون اقدامی کرد که شاید همان، زمینه تغییر سیاست را در حکومت عباسیان به‌ دنبال داشت و آن هم اینکه به‌جای فرزند خود، برادرش معتصم را به‌عنوان جانشین معرفی کرد.

 وی در ادامه افزود: جانشینی معتصم تحولی در دستگاه خلافت عباسی پدید آورد؛ چون او از جانب مادر، منسوب به ترکان بود و از طرفی در دوران پدر و برادرش رقابت دو جناح قدرتمند ایرانیان و عرب‌ها را برای رسیدن به قدرت یا کسب قدرت بیشتر، دیده و حس کرده بود. در چنین شرایطی معتصم تصمیم گرفت به طرف یک نیروی سوم روی بیاورد. این نیروی سوم ترکانی بودند که عمدتاً به‌عنوان اسیر از مناطق شرق ماوراء‌النهر به سمت مرکز خلافت فرستاده می‌شدند. 

 عضو هیئت‌‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: به‌تدریج این‌ها را وارد نیروی نظامی کرد و به آن‌ها قدرت داد که همین موضوع، زمینه قدرت‌گیری ترکان شد؛ به‌گونه‌ای که در دوره معتصم، خود او مجبور شد برای مدیریت آن‌ها و کاستن از خطرات احتمالی‌شان نسبت به بغداد، شهر جدید «سامراء» را بنا کرد که در واقع بعدها به‌عنوان پایتخت عباسیان انتخاب شد و ماند.

 قدرت‌گیری معتزله؛ مهم‌ترین تحول فرهنگی عصر امام جواد (ع)

 مطهری با اشاره به وضعیت فرهنگی عصر امام جواد (ع) بیان کرد: اما از جهت فرهنگی هم نکته حائز اهمیت در دوره زندگی امام جواد (ع) این است که در این مقطع زمانی شاهد یک اتفاق بسیار مهم هستیم و آن قدرت‌گیری معتزله در عصر مأمون است. معتزلیان در دوران مأمون قدرت فراوان و فزاینده‌ای یافتند. چون خود مأمون هم از پیروان مکتب معتزله بود، به این جهت پیوندی میان سیاست و مکتب اعتزال در این دوره پدید آمد و به‌نوعی سیاست تحت تأثیر جریان اعتزال قرار گرفت. 

 مطهری در ادامه اظهار داشت: کسانی که همراه و موافق باورهای این مکتب نبودند، حتی مورد اذیت و آزار نیز قرار می‌گرفتند که از جمله آن‌ها می‌توان به احمد‌ ابن‌ حنبل در دوره خلافت واثق اشاره کرد. به طور مشخص از دوره مأمون تا واثق شاهد تسلط مکتب اعتزال هستیم و این دوره در واقع دوره گذار هم محسوب می‌‎شود. با خلافت متوکل پس از واثق وارد عصر دوم عباسیان می‌شویم که دوره سلطه ترکان بر دستگاه خلافت است.

 وی بیان کرد: در دوران امام جواد (ع)، معتزله تلاش می‌کردند حتی اندیشه‌های اعتقادی خود را به دیگران تحمیل کنند. به‌ عنوان مثال یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که در این دوره رقم خورد، نکاتی است که در تاریخ قرآن از آن به‌عنوان «محنةالقرآن» یاد می‌شود. اندیشه خلق قرآن یا مخلوق‌بودن قرآن مطرح شد که سبب شد این‌ها افراد فراوانی را مورد تفتیش عقاید قرار دادند و اگر کسی معتقد به خلق قرآن نبود، مورد آزار و اذیت قرار می‌گرفت. 

 عضو هیئت‌‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ادامه افزود: حتی گفته‌ شده است که در دوره مأمون برخی از اسیران مسلمان در امپراطوری روم شرقی (بیزانس) که قرار بود با پرداخت فدیه آزاد شوند، به‌دستور خلیفه عباسی مورد امتحان قرار گرفتند تا مشخص شود که آیا قائل به خلق قرآن هستند یا خیر؟ و اگر نیستند، فدیه آن‌ها پرداخت نشود. یعنی تا این اندازه حتی مخلوق‌بودن قرآن به بحث آزادی اسرای مسلمان هم کشیده شد. امام جواد (ع) شیعیان و پیروان خود و کسانی که از امام (ع) در این‌باره پرسش می‌کردند را سفارش می‌کردند که به‌ هیچ‌ عنوان وارد مباحثی که نه برای سؤال‌کننده فایده‌ای دارد و نه برای پاسخ‌گیرنده، نشوند. این‌ها از مهم‌ترین مواردی است که در بحث شرایط فرهنگی – اجتماعی عصر امام جواد (ع) می‌توانیم به آن‌ها اشاره کنیم.

 نیکوکاری در سیرۀ امام جواد (ع)

 مطهری در بخش دیگری از صحبت‌های خود و در پاسخ به این پرسش که مصادیق نیکوکاری در کلام و رفتار امام جواد (ع) را چگونه تحلیل می‌کنید؟ بیان کرد: یکی از مهم‌ترین نکاتی که امام جواد (ع) به آن توجه داشتند این بود که افرادی که اهل بخشش و دَهِش و خیررسانی به دیگران هستند را محتاج‌تر از نیازمندان می‌دانست. نکته این‌جاست که فردی که نیکی می‌کند از آن فرد محتاج، نیازمندتر است؛ چون پاداش و افتخار و ثمره‌ای که برای نیکوکار است، به‌مراتب بیشتر از کمکی است که انجام می‌دهد؛ یعنی اگر کسی کار نیکی را انجام داد، در آغاز به خودش نیکی کرده است.

 وی تصریح کرد: در اندیشه امام، اگر کسی نیازمندی را مورد احسان قرار داد، در واقع در ابتدا به خودش نیکی کرده است. شاید این سخن امام (ع) به آیه هفتم سوره اسراء بازمی‌گردد که می‌فرماید: «إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لأَنفُسِکمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا» یعنی اگر شما نیکی می‌کنید، در واقع به خودتان نیکی کرده‌اید.

 امام جواد (ع) بی‌درنگ مشکل نیازمندان را برطرف می‌کرد

  عضو هیئت‌‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ادامه بیان کرد: نکته دیگری که در سیره امام جواد (ع) قابل توجه است اینکه ایشان در رفع مشکل نیازمندان هیچ‌گونه وقفه‌ای روا نمی‌داشتند، بلکه به‌سرعت در رفع مشکل آن‌ها اقدام می‌کردند. یکی از یاران امام (ع) می‌فرماید در روز عید خدمت ایشان رسیدم و از سختی معیشت و تنگدستی گلایه کردم. امام (ع) بدون اینکه بپرسد چه‌مقدار نیاز دارم و علت تنگدستی‌ام چیست، بلافاصله دست خود را زیر سجاده بردند و یک کیسه پُر از سکه طلا به من دادند و با آن مشکلات مالی من برطرف شد.

 مطهری تصریح کرد: همچنین گزارش شده است که جمعی از مسلمانانی که در سفر حج مورد حمله سارقان قرار گرفته و اموال خود را از دست داده بودند، در مسیر خود به مدینه رسیدند. یکی از آن‌ها به حضور امام جواد (ع) رسید و جریان سرقت را مطرح کرد. امام (ع) بلافاصله دستور دادند مقداری پول و مایحتاج مورد نیاز آن‌ها ارسال شود و در بین آن‌ها تقسیم شود. این یعنی اصلاً منتظر نماندند که بپرسند حکومت برای آن‌ها چه‌کار کرده است؟ در حد توان خود برای رفع مشکل آن‌ها بلافاصله اقدام کردند و این یکی از مهم‌ترین نکاتی است که در سیره امام جواد (ع) دیده می‌شود. 

 تأکید امام جواد (ع) بر انفاق بی‌آزار و اذیت

 این نویسنده و پژوهشگر دینی در ادامه بیان کرد: نکته مهم دیگر که در سیره امام جواد (ع) و دیگر ائمه (ع) می‌بینیم، انفاق بدون اذیت و آزار و بدون منت است. قرآن کریم هم بر این نکته تصریح دارد و در آیه 264 سوره بقره می‌فرماید: «لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَی» یعنی بذل ‌و ‌بخشش‌های خودتان را با منت و آزار باطل نکنید. این نکته مورد توجه امام جواد (ع) هم بود.

 مطهری با اشاره به روایتی در همین راستا تصریح کرد: یکی از یاران ایشان، یک‌روز در حالی‌که شادمان بود خدمت امام (ع) رسید. امام از ایشان علت خوشحالی‌اش را پرسید. ایشان با اشاره به روایتی از امام رضا (ع) عرض کرد که از پدر بزرگوار شما شنیدم که اگر انسان در یک‌روز توفیق صدقه‌دادن بیابد و به برادران دینی خود نفع برساند، این کار سبب شادمانی او خواهد شد. امروز عده‌ای از برادران دینی من که بی‌بضاعت و تنگدست بودند بر من وارد شدند و من در حد توانم از آن‌ها پذیرایی کردم و مقداری هم به آن‌ها کمک کردم. از این جهت خوشحال هستم. امام (ع) فرمودند: این کار تو شایسته خوشحالی است اما به شرطی که این خوشحالی را با منت‌گذاشتن و اذیت‌کردن، باطل نکرده باشی؛ چراکه قرآن کریم اینطور می‌فرماید. این مسائل هم به بُعد فردی و هم اجتماعی نیکوکاری اشاره دارد.

گفت‌‎وگو از زهرا حاتمی