به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، دکتر محمد فاضلی؛ جامعه‌شناس در جدیدترین گفت‌وگوی یوتیوبی خود، با سارا شاهرخی؛ رئیس هیئت‌مدیره و از بنیانگذاران سازمان مردم‌نهادِ «ایفا» (حمایت از توسعه مناطق محروم) به گفت‌و‌گو پرداخته است.

 ایفا، یک سازمان مردم‌نهاد (غیرانتفاعی) و دارای مجوز از وزارت کشور است که از سال ۱۳۹۸ با هدف ارائه‌ راه‌حل‌های نوین جهت آبادانی هم‌ساز (توسعه‌ پايدار) و کاهش فقر در مناطق محروم و روستاها، با تأکید بر حفظ کرامت انسانی، تأسیس شده است. از پلتفرم ایفا به عنوان اولین و بزرگترین پلتفرم اجتماعی تأمین مالی جمعی بر پایۀ قرض‌دادن به کسب‌وکارهای روستایی در ایران نام برده می‌شود. آنچه در ادامه می‌خوانید،گزارشی از گفت‌و‌گوی فاضلی و شاهرخی است که به صورت گزارش تنظیم شده است:

 در ابتدای این بحث، دکتر محمد فاضلی؛ جامعه‌شناس ضمن اشاره به سابقه پرداخت وام‌های خوداشتغالی به مددجویان و آسیب‌های آن گفت: «در ایران سابقه گسترده‌ای از دادن وام توسط بانک‌ها برای خوداشتغالی در جهت کاهش بیکاری و فقرزدایی وجود دارد و به همان‌اندازه سابقه‌ای در زمینه بازپرداخت نشدن و به هدف اصابت نکردن این وام‌ها و گاه تبدیل‌شدن بیکاران وام‌گرفته به بیکاران بدهکار نیز دیده می‌شود. در این شرایط، پلتفرمی با نام ایفا، فعالیتی نوآورانه را برای دادن وام‌های خُرد به منظور خلق اشتغال شروع کرده است.»

 در ادامه وی از شاهرخی درخواست کرد تا درباره انگیزه‌های خود و تفاوت‌های این طرح با نمونه‎‌های پیشین توضیحاتی ارائه دهد. شاهرخی ابتدا درباره سابقه تحصیلی خود توضیحاتی داد و گفت: «من در دوره لیسانس، اقتصاد بازرگانی خواندم و فوق لیسانسم را در زمینه MBA Marketing و بازاریابی به اتمام رساندم. تقریباً تا سال 1397 عملاً هیچ کار رسمی‌ای در فضای خیریه و سازمان‌های مردم‌نهاد نداشتم و کاملاً در شرکت‌های تجاری و حوزه نفت و گاز کار می‌کردم.»

 مدیرعامل ایفا در ادامه به شرح مختصری درباره سابقه پرداخت وام‌های خُرد در ایران پرداخت و اشاره کرد: «قبل و بعد از انقلاب همیشه وام‌های خُرد در اندازه کوچک و بزرگ اجرا شده است، ولی عملاً آن اثری را که باید در اقتصاد و جامعه به وجود بیاورد، نداشته است.» به گفته این فعال مدنی، این وام‌ها عمدتاً نه به عنوان ابزار اقتصادی بلکه به عنوان ابزار سیاسی مورد استفاده قرار گرفته است و بنابراین عملاً نه‌تنها به حل مشکلات اقتصادی مردم کمکی نکرده است، بلکه بر حجم این مشکلات افزوده است. 

 چرا وام‌های خُرد دولتی نتیجه‌بخش نیست؟

 وی معتقد است: «دولت‌ها در وام‌های خُرد به‌ جای اینکه مشکل معیشتی و درآمد کمِ دهک‌های پایین را از طریق اصلاح زیرساخت‌های اقتصادی درست کنند، از طریق نظام بانکی و نظام تأمین مالی می‌خواهند عمل کنند، بنابراین چون دهک‌های پایین جامعه با مشکل مالی مواجه می‌شوند و در مضیقه و سختی زیادی قرار می‌گیرند، یکسری از این وام‌ها آزاد می‌شود و عملاً به جای ایجاد اشتغال و صرف در تولید، صرف هزینه‌های جاری و ضروری زندگی می‌شود که در نتیجه آن، به جای اینکه کاری برای این افراد درست کند که بتوانند مخارج خودشان را تأمین کنند، عملاً زیر قرض دیگری می‌روند.»  

 شاهرخی شیوه اعطای وام‌های خُرد در ایران را نادرست دانست و در مقایسه با نحوه اجرای طرح‌های مشابه در جهان از جمله طرح دکتر محمد یونس توضیح داد: «آن‌ها اصلاً وام به صورت فردی نمی‌دهند. نام آن وام سالیداریتی لندینگ (Solidarity lending)  است که وام‌هایی برای همبستگی است و اجتماع را هدف قرار می‌دهد. بنابراین برای آن‌ها جمع مهم است؛ یعنی یا به اشتغال‌های گروهی وام اعطا می‌کنند یا مشارکت جمعی را در نظر می‌گیرند.»

 آمارها دربارۀ اشتغال‌زایی با وام‌های خرد، فرضی است

وی همچنین به آسیب‌شناسی وام‌های خُرد اعطاشده در ایران پرداخت و بیان کرد: «در ایران اصلاً بررسی نمی‌شود که آیا آن فردی که در روستا وام را دریافت می‌کند، مهارت استفاده از آن سرمایه را دارد یا خیر؟» مدیرعامل پلتفرم ایفا آمارهای اعلام‌شده در حوزه اشتغال‌زایی بر پایه وام‌های خُرد را فرضی دانست و ادامه داد: «مثلاً می‌گویند که ما فلان‌قدر اشتغال ایجاد کردیم، ولی عددی که اعلام می‌کنند در حقیقت عدد وام‌هایی است که داده‌اند و نه میزان اشتغالی که ایجاد شده است.»

 شاهرخی راه‌حل بهبود عملکرد وام‌های خُرد را در پیروی از الگوی جهانی دانست و اینطور توضیح داد: «اگر بخواهیم این وام‌ها درست باشد، اول اینکه باید مفهوم وام‌دهی با هم‌بستگی در جمع را که آقای محمد یونس مطرح می‌کند، حتماً در نظر بگیریم، آموزش بدهیم و حتماً باید بعد از اینکه وام را دادیم، افراد را رها نکنیم، بلکه به آن‌‌ها مشاوره داده شود که چگونه بیزنس‌پلن بنویسند، مهارت‌های استفاده از سرمایه در اختیارشان قرار داده شود و بر عملکرد آن‌ها نظارت شود.»

 ایفا؛ پلتفرمی که خیر جمعی را نوآورانه پی می‌گیرد

 وی درباره پلتفرم ایفا و رسالت آن و تفاوت عملکردی آن با خیریه‌های سنتی گفت: ایفا در حقیقت یک سازمان مردم‌نهاد و غیرانتفاعی است که سعی کرده است خیر جمعی را از طریق راه حل‌های مؤثر و نوآور دنبال کند.» شاهرخی با رد اعطای کمک بلاعوض به مددجویان، از ایفا به عنوان وسیله‌ای برای ارائه کمک مؤثر به نیازمندان یاد کرد و گفت: «هر فردی در هر کجای ایران که بخواهد کسب‌وکاری راه‌اندازی کند یا آن را توسعه بدهد، خیرین قادرند به او قرض بدهند و ما این قرض را جمع می‌کنیم و از طریق بستر پلتفرم تأمین مالی جمعی و با استفاده از ابزارهای نوین تأمین مالی جمعی در خدمت نفع جمعی و کار خیریه استفاده می‌کنیم.»

 مدیرعامل ایفا درباره فرایند شناسایی افراد نیازمند هم توضیحاتی داد و با اشاره به فعالیت در 238 روستای ایران گفت: «ما حتماً در روستاهایی فعالیت می‌کنیم که یک رابط در آن‌جا داشته باشیم. رابطان ما افراد باسوادِ با انگیزه‌ای از همان روستا هستند که تمایل دارند روستایشان پیشرفت کند.» 

 وی این روش را سبب‌ساز کاهش هزینه ایفا دانست و تأکید کرد که نحوه تعامل ایفا نسبت به مردم روستایی، مشابه کارآفرین‌های عادی است و با توجه به هنجارهای آن‌ منطقه و با اتکا به اعتماد اهالی نسبت به فرد متقاضی صورت می‌پذیرد. وی گفت: «ما برای آن‌ها طرح توجیهی می‌نویسیم، مدل مالی را برای آن‌ها درمی‌آوریم و تنها در صورتی که طرح توجیه اقتصادی داشته باشد و درصدی از سرمایه مورد نیاز را سرمایه‌گذاران خصوصی محلی که امکان اعتماد به فرد متقاضی را دارند، تأمین کنند، طرح امکان انتشار در پلتفرم ایفا را می‌یابد.»

 شاهرخی میزان اشتغال ایجاد‌شده توسط ایفا را هزار و 810 شغل با نرخ موفقیت میانگین 92 درصدی با هزینه اجرایی زیر هشت درصد دانست.» مدیرعامل ایفا با اشاره به مفهوم «کمک مؤثر» بیان کرد: «در ایران 100 هزار خیریه ثبت‌شده داریم که اگر بخواهیم خیریه‌ها و صندوق‌های فامیلی را هم اضافه کنیم، عدد آن به 200 تا 300 هزار می‌رسد که حتی اگر هریک از آن‌ها در طی سال فقط 50 تا 100 میلیون تومان جمع‌آوری کنند، حجم بسیار بالایی می‌شود که اگر در کنار بودجه مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها قرار گیرد، باید تأثیرگذاری بالایی داشته باشد، ولی عملاً اینطور نیست.» 

 وی با انتقاد از فعالیت 40 درصد خیریه‌ها در حوزه معیشتی، به مقایسه فعالیت خیریه‌های ایرانی و خارجی پرداخت و توضیح داد: «خیریه‌ها در دنیا در زمینه پالیسی میکینگ (Policy Making) و سیاستگذاری‌های مفید برای جامعه کار می‌کنند؛ درحالی‌که در ایران اصلاً خیریه‌ها در این‌زمینه قدرتی ندارند.» وی با تکیه بر تحقیقی در سال 2006، نقش فساد مالی خیریه‌ها در شکست آن‌ها را زیرسؤال برد و علت 46 درصد از شکست اقدامات خیرخواهانه را خود خیرین تلقی کرد و گفت: «شما ببینید چه کسانی در جامعه ایران تمایل به کار در خیریه‌ها دارند و رِنج سنی آن‌ها چقدر است؟ معمولاً خیلی از جوان‌هایی که استعداد داشته باشند و دنبال پیشرفت باشند، در خیریه‌ها کار نمی‌کنند. این در حالی است که در دنیا خیریه‌های بزرگی که واقعاً میلیون‌دلاری اعتبار جمع می‌کنند، از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های معتبر مانند هاروارد استفاده می‌کنند که در نتیجه آن، پول بیشتری جمع می‌کنند؛ چون استراتژی‌های بهتری دارند ولی در ایران اصلاً چنین اتفاقی نمی‌افتد و متأسفانه اکثر کسانی که در خیریه‌ها کار می‌کنند، واقعاً خودشان نیاز دارند که کمک بشوند.»

 شاهرخی بر اهمیت استخدام افراد بااستعداد، اعطای حقوق بالا و مدیریت اقتصادی خیریه‌ها تأکید کرد و ساختار کنونی خیریه‌ها را مانع عملکرد بهینه آن‌ها دانست و به شماری از مشکلات عمومی خیریه‌ها از جمله تعلق مالیات به حساب‌های خیریه‌ها اشاره کرد. 

 وی همچنین با توجه به شکل مؤسسه ایفا از عدم تطابق قوانین وزارت کشور با ابزارهای جدید کار خیر گله کرد و گفت: «وزارت کشور درک نمی‌کند ما پلتفرم هستیم و بنابراین مکان جغرافیایی نداریم. بنابراین اول به ما مجوز فعالیت در استان تهران را داده است و بعد از دو سال امکان فعالیت در پنج استان را فراهم کرد و دو سال پس از آن، مجوز ملی را به پلتفرم ما داد.» شاهرخی با توجه به نقش مؤثر خیریه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد در کمک به دولت در اشتغال‌زایی، یکی از مشکلات جدی این سازمان‌ها را نگاه امنیتی به آن‌ها اعلام کرد و سازوکار دیوان‌سالاری اداری را مانع از فعالیت خیرین نوآور در مناطق محروم معرفی کرد. 

 مدیرعامل ایفا در پاسخ به پرسشی درباره تعداد نیروها، میزان بودجه گردآوری‌شده، هزینه اجرایی و تعداد شغل ایجادشده این سازمان در طی پنج سال فعالیت خود افزود: «در پنج سال گذشته، هفت‌ نفر کارمند دفتری داشتیم که با احتساب شش نفر ارزیاب پروژه‌ای که از دانشجویان دانشکده اقتصاد و مدیریت دانشگاه‌های مختلف هستند، در مجموع 13 نفر نیرو داشته‌ایم.» 

 وی میزان منابع جمع‌شده در سال 1398 را بالغ بر 200 میلیون تومان اعلام کرد و در مجموع با احتساب فعالیت کل پنج‌ سال، از 70 میلیارد تومان منابع مالی گردآمده و هزار و 894 طرح تأمین مالی شده، سخن گفت و اضافه کرد: «تا الان توسط ایفا، 70 میلیارد تومان پول جمع شده است که ۴۴ میلیارد آن به طرح‌هایی که روی پلتفرم کار کردیم اختصاص دارد.»

 شاهرخی بیشترین درصد بازگشت وام‌ها را در بخش صنایع دستی و بدترین آن را در حوزه کشاورزی معرفی کرد، ترکیب سنی وام‌گیرندگان را بین 18 تا 60 سال با فراوانی بیشتر در رده سنی 30 تا 40 سال اعلام کرد و با اشاره به ترکیب جنسیتی رابطان، از میزان فعالیت زنان در جامعه روستایی و میزان موفیقت طرح‌های آن‌ها در مقایسه با مردان، اینگونه سخت گفت: «45 درصد وام‌گیرنده‌های ما خانم هستند و 55 درصد آن‌ها را آقایان تشکیل می‌دهند. بیش از 70 درصد رابط‌های ما مخصوصاً در استان‌هایی مانند سیستان‌وبلوچستان از میان زنان بلوچ اهل سنت هستند که تقریباً درصد موفقیت طرح‌های زنان 80 درصد و در میان مردان، 61 درصد بوده است.» 

 بخش دیگری از این گفت‌و‌گو به ابراز نگرانی دکتر فاضلی نسبت به نحوه هزینه‌کرد بودجه مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و پاسخ‌های مدیرعامل ایفا درباره عملکرد جهانی آن اختصاص داشت. در این قسمت، فاضلی به آسیب‌های نحوه هزینه‌کرد این بودجه اشاره و از شاهرخی درخواست کرد درباره کارکرد این منابع در جهان توضیحاتی ارائه کند. 

 در این راستا فاضلی گفت: «شرکت‌های بزرگ در ایران سالیانه صدها میلیارد تومان هزینه تحت عنوان مسئولیت اجتماعی شرکتی یا به اختصار در زبان انگلیسی CSR با دو هدف مشخص می‌کنند؛ اول اینکه شرکت‌ها برای باز کردن جامعه محلی از سر خود، چند مکانیسم دارند؛ یکی اینکه مثلاً چند ده میلیارد تومان پول بدهند، دیگر اینکه یک تعدادی از مردم محلی را به عنوان نگهبان، آشپز، آبدارچی به استخدام شرکت درآورند و گاه هم اتفاق بدتری می‌تواند بیفتد و آن‌اینکه این مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکتی تبدیل به ابزار فساد شود؛ یعنی آن‌هایی که در اجتماع محلی صاحب قدرت هستند، مثلاً عضو شورای شهر هستند یا از افراد ذی‌نفوذ محلی محسوب می‌شوند، در قالب‌های مختلف این منابع مسئولیت اجتماعی شرکتی را از آن خود می‌کنند.» 

 شاهرخی در پاسخ به این نگرانی بیان کرد: «این پیامی مستقیم برای دولت است که هزینه مسئولیت اجتماعی در شرکت‌های دولتی را به شکل مؤثرتری که در نهایت باعث خیر جمعی بشود، هزینه کند.» وی درباره نمونه‌های خارجی نیز به ارائه توضیحاتی پرداخت و گفت: «الان در هلند سه درصد درآمد شرکت‌ها باید صرف مسائل خیریه شود. در ایران با اینکه سه درصد بودجه شرکت‌هایی مثل پتروشیمی یا نفت و گاز مبلغ قابل توجهی می‌شود، ولی این مبلغ را به حساب دولت واریز می‌کنند. در عین حال عملاً شرکت‌های خیلی کمی هستند که مسئولیت اجتماعی خود را به معنای واقعی به صورت مؤثر انجام می‌دهند؛ چون اکثراً همان کارهای خیریه‌ای غیرمؤثر را انجام می‌دهند. خیلی‌خیلی انگشت‌شمار هستند شرکت‌هایی که واقعاً درست کار می‌کنند و انرژی و وقت می‌گذارند برای اینکه ببینند این منابع کجا باید برود که مؤثر واقع شود.» 

 دولت برای مسئولیت اجتماعی، استانداردهایی را تعیین کند

 شاهرخی در ادامه به دولت پیشنهاد داد استانداردهایی برای حوزه مسئولیت اجتماعی تعریف کند و شرکت‌های دولتی را ملزم کند تا یک حوزه سرمایه‌گذاری اثربخش که یک هدف اجتماعی مشخص دارد را برای خود برگزینند. مدیرعامل سازمان مردم‌نهاد ایفا در تکمیل سخنان خود از ملاحظات محیط زیستی این سازمان یاد کرد و گفت: با وجود اینکه هدف اصلی ایفا، کماکان اشتغال‌زایی خیریه و فقرزدایی است ولی ملاحظات محیط زیستی را نیز لحاظ می‌کند. شاهرخی در این زمینه به ارائه مصداق‌هایی از طرح‌های سازمان خود در منطقه زاگرس پرداخت که ایفا تلاش کرده است مشاغل دوستدار محیط زیست را جایگزین مشاغل مخرب آن سازد. در این‌ راستا شاهرخی از پیشنهاد پرورش زنبور به جای تبدیل درختان به ذغال در جنگل‌های زاگرس یاد کرد و از نگاه‌های امنیتی مسئولان که مانع از پیشبرد طرح‌ها می‌شود، گلایه کرد. 

 شاهرخی در بخش پایانی سخنان خود ضمن بی‌مایه‌دانستن شائبه پولشویی در خیریه‌ها، آمار بالای جرائم خشن در کشور را نشان‌دهنده کاهش همزیستی مسالمت‌آمیز و تهدیدی برای جامعه برشمرد و درخواست کرد: «دستگاه حکمرانی باید خیلی جدی‌تر به این موضوع فکر کند که چگونه می‌تواند قوانین خود را کارآمد کرده و زمینه‌ای فراهم نماید که با آن روش‌های کارآمدی با استفاده از اقتصاد دیجیتال و پلتفرم‌ها به شکل مؤثرتر در سراسر کشور در زمینه کار خیر صورت دهد. فضای دیجیتال اجازه نظارت درست و دقیق را می‌دهد؛ یعنی اصلاً نگرانی و دغدغه آنچنانی نباید وجود داشته باشد. فقط کافی است واقعاً یک مقدار شجاعت به خرج بدهیم و راه‌های جدیدی را هم امتحان کنیم.»

 گزارش از زهرا حاتمی