به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، یکی از حوزه‌هایی که مؤسسات خیریه در آن نقش‌آفرینی می‌کنند، حوزۀ سلامت است. فعالیت این مؤسسات در سطح بیمارستان‌ها و کلینیک‌های عمومی و تخصصی است و براساس مصوبات موجود، 40 درصد از هزینه‌های ساخت مراکز بهداشتی و درمانی در ایران بر عهدۀ خیرین قرار دارد. از جمله مهم‌ترین مسائل در این زمینه، چالش‌هایی است که مراکز درمانی خیریه با آن‌ها مواجه هستند که لازم است این چالش‌ها شناسایی و برطرف شوند. به دلیل ارائۀ خدمات با تعرفۀ پایین‌تر در بیمارستان‌های خیریه، این نوع بیمارستان‌ها برای بخش کمتر برخوردار جامعه می‌توانند بهترین انتخاب باشند و از این رو، برطرف کردن چالش‌ها اهمیتی دوچندان دارد. 

 بر این اساس یاسر ساریخانی، استادیار مدیریت خدمات بهداشتی درمانی در مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی مؤثر بر سلامت دانشگاه علوم پزشکی جهرم با همکاری سیده مریم نجیبی، دکتری تخصصی گروه مدیریت خدمات بهداشتی درمانی دانشکدۀ مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شیراز و فاطمه امیدواری، کارشناسی گروه مدیریت خدمات بهداشتی درمانی دانشکدۀ مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شیراز در مقالۀ «تبیین چالش‌های بیمارستان‌های خیریه استان فارس و راه‌کارهای مواجهه با آن‌ها؛ یک مطالعۀ کیفی»، که در نخستین شماره از پژوهشنامۀ مطالعات وقف و امور خیریه منتشر شده است، به تبیین چالش‌های بیمارستان‌های خیریه استان فارس و ارائه راه‌کار، در قالب یک مطالعۀ کیفی پرداخته‌اند.

مروری بر روش‌شناسی بحث

 این پژوهش مطالعه‌ای کیفی و از نوع تحلیل چارچوب است. جامعۀ پژوهش شامل مدیران ارشد و میانی بیمارستان‌های خیریه استان فارس شامل سه بیمارستان و مدیران ستادی مطلع در دانشگاه علوم پزشکی استان فارس است. برای انتخاب نمونه از روش نمونه‌گیری هدفمند و همگون استفاده شده که به ‌طور هم‌زمان برای تسهیل دسترسی به نمونه‌های مدنظر از روش گلوله‌برفی نیز استفاده شده است. ابزار جمع‌آوری داده‌ها در این مطالعه مصاحبۀ عمیق نیمه‌ساختار‌یافته با این پرسش اصلی که «بیمارستان خیریه چه چالش‌هایی دارد؟» بوده است.

 برای پژوهش، این مراحل هفت‌گانه طی شده است: پیاده‌سازی گفت‌وگوها، آشنایی با مصاحبه، کدگذاری، طراحی یک چارچوب تحلیلی، به‌کارگیری چارچوب تحلیلی، نمودارکردن داده‌ها در ماتریس چارچوب و تفسیر داده‌ها. افزون بر این، برای تضمین دقت علمی و موثق ‌بودن یا قابلیت اعتماد مطالعه از چهار معیار پیشنهادی گوبا و لینکلن شامل اعتبار، قابلیت انتقال، قابلیت اطمینان و تاییدپذیری استفاده شده است.

مروری بر چالش‌های بیمارستان‌های خیریه در مقایسه با سایر بیمارستان‌ها

مهم‌ترین چالش‌هایی که بیمارستان‌های خیریه با آن مواجه هستند را می‌توان ذیل سه دسته صورت‌بندی کرد: چالش‌های فرآیند مدیریتی، مشکلات نظام مالی و اقتصادی و محدودیت‌های تأمین منابع. ذیل هریک از این بخش‌ها نیز چالش‌های فرعی وجود دارد که در ادامه از آن‌ها سخن به میان خواهد آمد؛

چالش‌های فرآیند مدیریتی

این مضمون بازتاب‌دهندۀ چالش‌هایی است که به‌طور مستقیم در ارتباط با نظام مدیریتی و سازماندهی بیمارستان‌ها تبیین می‌شوند. این مضمون شامل نظام ادارۀ غیرکارآمد، نظارت بیرونی چندگانه و ابهام نظام تصمیم‌گیری می‌شود. در توضیح مورد نخست باید گفت که این مضمون به چالش‌هایی اشاره دارد که با ساختار مدیریت عالی بیمارستان‌های خیریه مرتبط بوده و نشان‌دهندۀ آن دسته از مشکلاتی است که در نظام مدیریت ارشد بیمارستان‌های خیریه وجود دارد. 

دومین چالش، «نظارت بیرونی چند‌گانه» است. توضیح اینکه، تعدادی از مدیران به نظارت هم‌زمان چندین نهاد و نیز تفاوت‌های ساختاری و مأموریتی سازمان‌های نظارت‌کننده اشاره داشتند. برای نمونه یک نفر از شرکت‌کنندگان تأکید داشت: «یکی از سردرگمی‌های عمده بیمارستان‌هایی مثل ما این است که نهادها و ارگان‌های زیاد و مختلفی بر ما نظارت دارند؛ حتی بعضاً شاهد این واقعیت هستیم که کارکردها و مأموریت‌های این سازمان‌های نظارت‌کننده هم متفاوت و شاید متضاد هم باشد. بعضی از این سازمان‌ها غیرتخصصی هم هستند. این کار را با مشکل مواجه می‌کند. کار غیرتخصصی می‌شو.د» 

«ابهام نظام تصمیم‌گیری»، عنوان چالش سوم است که در توضیح آن باید گفت: نبود نظام هماهنگ تصمیم‌گیری درون بیمارستان یکی از عمده مشکلات در این زمینه است. برای نمونه یکی از مدیران در این زمینه معتقد است: «تصمیمات درون بیمارستان فرآیند چندان واضحی ندارد. درست است که در ظاهر تصمیمات یک روند روتین و معمولی را طی می‌کند، اما در عمل برای اتخاذ تصمیم نیاز به هماهنگی بین ارکان و افراد و گروه‌های مختلف حاکمیتی درون بیمارستان است که این امر محقق نمی‌شود. این مشکل خود را نهایتاً در نتیجه تصمیمات نشان می‌دهد.»

مشکلات نظام مالی و اقتصادی

دومین چالشی که می‌توان از آن سخن به میان آورد، مشکلات نظام مالی و اقتصادی است. توضیح اینکه، این مضمون به مباحث مهمی ازجمله «پایداری منابع مالی و سرمایه‌گذاری‌ها»، «شیوه ناکارآمد و ناکارای استفاده از منابع موجود» و «نظام تعرفه‌ای نامطلوب بیمارستان‌های خیریه» اشاره دارد.

در توضیح مورد نخست باید گفت: فقدان منابع مالی دائم و همیشگی ازجمله مهم‌ترین چالش‌هایی است که بسیاری از مصاحبه‌کنندگان به آن تأکید داشتند. برای نمونه در یکی از مصاحبه‌ها آمده است: «بیمارستان‌های خیریه همیشه با این مشکل مواجه بوده‌اند که چگونه می‌توانند منابع و سرمایه مورد نیاز خود را به ‌صورت مداوم و بدون دغدغه اکتساب کنند. این بیمارستان‌ها معمولاً از حمایت‌های دولتی برخوردار نیستند. منابع پایدار یک معضل اساسی برای این بیمارستان‌ها به وجود آورده است.»

دومین چالش فرعی که ذیل چالش اصلی «مشکلات نظام مالی و اقتصادی»، صورت‌بندی می‌شود، «ناکارآمدی منابع مالی» است. توضیح اینکه، هدررفت منابع و نبود کارایی ازجمله این مشکلات است و برای نمونه در یکی از مصاحبه‌ها آمده است: «بیمارستان‌های خیریه به‌واسطۀ نحوه تأمین مالی و نوع پایش‌هایی که از فرآیند‌های آن صورت می‌گیرد، معمولاً با هدررفت منابع مواجه‌اند. این هدررفت منابع مالی، چه در بخش لوازم مصرفی و چه در بخش نیروی انسانی، خود را نشان می‌دهد.» افزون بر این، عدم تدوین و اجرای برنامه‌های پایش کارایی هزینه‌ها در بیمارستان‌های خیریه ازجمله مشکلات دیگر محسوب می‌شود.

سومین چالش فرعی در این زمینه، «نقص نظام تعرفه‌ای» است، به‌نحوی که تعرفۀ خدمات تعیین‌شده برای خدمات بیمارستانی تکافوی هزینه‌های خدمات را نمی‌کند. برای نمونه در یکی از مصاحبه‌ها می‌خوانیم: «به‌طور کلی تعرفه‌های تعیین‌شده برای خدمات بیمارستانی در هیچ‌کدام از بیمارستان‌ها با واقعیت هزینه‌کردها و هزینه تمام‌شده خدمات همخوانی ندارد و این موضوع در بیمارستان‌های خیریه به دلیل نوع تعرفه‌های خاص آن مصداق بیشتری دارد. در واقع دخل و خرج ارائه خدمات بیمارستانی با هم سازگار نیست.»

محدودیت‌های تأمین منابع

سومین مضمون اصلی در زمینۀ چالش‌هایی که بیمارستان‌های خیریه با آن مواجه هستند، «محدودیت‌های تأمین منابع» است. توضیح اینکه، این چالش به مشکلات مربوط به تأمین فضای فیزیکی، تجهیزات سرمایه‌ای و نیروی انسانی مورد نیاز بیمارستان‌های خیریه اشاره دارد و همانند چالش‌های اصلی پیشین، می‌توان چند چالش فرعی را ذیل آن صورت‌بندی کرد.

نخستین چالش فرعی در این زمینه، «ضعف تأمین منابع سرمایه‌ای و تجهیزاتی» است، به‌نحوی که بسیاری از مصاحبه‌شوندگان به این نکته اشاره داشته‌اند. برای نمونه در یکی از مصاحبه‌ها آمده است: «انتظارات مردم از بیمارستان‌های خیریه رو به افزایش است. همه این عوامل و انتظاراتی که خدمتتان عرض شد، باعث شده است ما با مشکل تأمین فضای فیزیکی برای ارائه خدمات مواجه باشیم. توسعه این فضاها نیازمند منابع جدیدی است که در این خصوص بسیار در مضیقه هستیم. همچنین، همین بخش‌هایی هم که در حال ساخت داریم، به علت نداشتن منابع مالی پیشرفت بسیار کمی دارند. کندبودن روند کارها را می‌توان با تزریق پول مرتفع کرد.» از سوی دیگر، کمبود تجهیزات تشخیصی و درمانی نیز یکی دیگر از مشکلات در این بخش محسوب می‌شود.

«تأمین ناکافی نیروی انسانی متخصص»، دومین چالش فرعی محسوب می‌شود که در این زمینه باید گفت: نوع ارتباطات کاری بین بیمارستان‌های خیریه و نیروی انسانی سلامت به شکل‌گیری مشکلاتی منجر می‌شود. امنیت پایین شغلی و انگیزش حرفه‌ای پایین، ازجمله این مشکلات است که در مصاحبه‌های مختلف از آن سخن رفته است. برای نمونه در یکی از مصاحبه‌ها آمده است: «نوع قراردادهای کاری که در بیمارستان‌های مثل ما با کارکنان بسته می‌شود، عملاً چندان امنیت شغلی برای آنها فرآهم نمی‌کند. نتیجۀ مستقیم این نوع قراردادها کم‌شدن تعهد و انگیزۀ کاری کارکنان است.» افزون بر این، بسیاری از مدیران بیمارستان‌های خیریه، به مشکل این بیمارستان‌ها در جذب نیروهای متخصص و باتجربه به دلیل نبود انگیزه‌های مالی اشاره کرده‌اند. 

مروری بر  راهکارهای غلبه بر چالش‌های بیمارستان‌های خیریه

پس از تبیین چالش‌ها، اکنون باید از راهکارهایی که می‌توانند این چالش‌ها را برطرف کنند سخن به میان آورد. این راهکارها عبارت از:سازوکارهای تعالی سازمانی و ابتکارات تأمین منابع هستند که ذیل آن‌ها برخی راه‌کارها صورت‌بندی می‌شوند؛ 

سازوکارهای تعالی سازمانی

این مضمون، مشتمل بر مضامینی نظیر «توسعه توانمندی‌ها، ساختارها» و «ظرفیت‌های مدیریتی و سازمانی بیمارستان‌های خیریه» است. در توضیح مضمون نخست یعنی توسعه و ارتقای ساختار سازمانی و مدیریتی باید گفت: بهبود ساختار و فرآیند‌های مدیریتی ازجمله راهکارهای مقابله با چالش‌های سازمان و مدیریت بیمارستان‌های خیریه محسوب می‌شود و در این میان، ایجاد نظام هیئت‌امنای متخصص و کارآمد ازجمله این راهکارها است. برای نمونه یکی از مصاحبه‌شوندگان در این زمینه آورده است: «بازنگری در ساختار، ترکیب و شیوه عملکرد هیئت‌امنای بیمارستان می‌تواند نقش بسزایی در کاهش مشکلات مدیریتی و تولیتی بیمارستان داشته باشد. تشکیل یک هیئت‌امنای تخصصی و پاسخگو تنها راهکار پیشنهادی من در این زمینه است.»

افزون بر این، اعطای استقلال تصمیم‌گیری به مدیران اجرایی بیمارستان‌های خیریه را نیز می‌توان یکی دیگر از راه‌کارها در این زمینه تلقی کرد. در کنار این مورد نیز می‌توان از تبیین و اجرای نظام کارآمد ارزشیابی عملکرد مدیران بیمارستان‌ها سخن به میان آورد.

«توسعه هماهنگی بین‌بخشی»، دومین مضمونی است که در این بخش می‌توان از آن سخن به میان آورد. در صورت تحقق این مورد، فرآیند تلفیقی که حاصل سازوکار نظارت هماهنگ است، به وحدت رویه و کاهش اختلاف‌نظرها منجر می‌شود. برای نمونه در یکی از مصاحبه‌ها می‌خوانیم: «باید به دنبال تدوین یک نظام‌نامه و آیین‌نامه‌ای بود که نظارت ارگان‌های مختلف از بیمارستان‌ها یکپارچه شود. نظارت یکپارچه سردرگمی بیمارستان‌ها را از بین می‌برد. همچنین، اگر این اتفاق رخ دهد، از موازی‌کاری جلوگیری می‌شود و علاوه بر کاهش هزینه‌های اجرایی، ارتقای عملکرد بیمارستان‌ها را به همراه خواهد داشت» افزون بر این، ایجاد نظام هماهنگ تصمیم‌گیری کلان را هم می‌توان از دیگر راهکارهای پیشنهادی دانست.

ابتکارات تأمین منابع

دومین راهکار مقابله با چالش‌های بیمارستان‌های خیریه، ابتکارات تأمین منابع است. این ابتکارات با محوریت پایدارسازی تأمین منابع مالی و ارتقای کارایی هزینه‌ها و نیز راهکارهای تأمین منابع انسانی، تجهیزاتی و فیزیکی است. از جمله راهکارهای فرعی ذیل این راهکار، «پایدارسازی تأمین منابع مالی» است. توضیح اینکه، یکی از راهکارهای پیشنهادی، بهره‌گیری از ظرفیت موقوفات دارای درآمد دائم برای استفاده در ارائه خدمات بیمارستانی بوده است. برای نمونه در یکی از مصاحبه‌ها آمده است: «می‌توان موقوفات دارای درآمد دائمی را به سمت بیمارستان‌ها سوق داد؛ یعنی وقف‌های بیمارستانی. این وقف‌ها درآمد دائمی را برای بیمارستان تأمین می‌کنند و به‌نوعی سرمایه‌گذاری دائمی برای بیمارستان محسوب می‌شوند.» افزون بر این، سرمایه‌گذاری بیمارستان در امور مولد به‌ منظور بهره‌گیری از درآمد حاصله در ارائه خدمات بیمارستانی، از دیگر راهکارهایی است که پیشنهاد شده است.

یکی دیگر از راهکارهای فرعی، «ارتقای شاخص‌های هزینه – کارایی» است. برای نمونه، یک مدیر ستادی دانشگاه بیان کرده است: «باید یک دستورالعمل واحد برای سنجش کارایی عملکرد همه بیمارستان‌ها تدوین کرد. بیمارستان‌های خیریه هم از این امر مستثنی نیستند. این دستورالعمل باید برای همه فعالیت‌ها و همه بخش‌ها تدوین شود؛ یعنی یک دستورالعمل جامع و فراگیر باشد. آن‌وقت می‌توان به‌خوبی عملکردها را پایش و حتی مقایسه کرد.»

«توسعۀ ظرفیت‌های تأمین منابع انسانی و فیزیکی» را باید آخرین راهکار ذیل راهکار اصلی این بخش دانست. یکی از جنبه‌های مهم پیشنهادی در این زمینه، بهره‌گیری از ظرفیت‌های نیروی انسانی بخش آموزش پزشکی به‌منظور پوشش کمبودهای منابع انسانی بیمارستان‌های خیریه بوده است. برای نمونه در یکی از مصاحبه‌ها آمده است: «یک ظرفیت درخور توجهی که به‌واسطۀ وجود دانشگاه علوم پزشکی وجود دارد و در حال حاضر بدون استفاده مانده، ظرفیت نیروی انسانی در حال آموزش است. اگر از دانشجویان حیطه‌های مختلف علوم پزشکی مثل بیمارستان‌های آموزشی استفاده شود، تا حدود زیادی می‌تواند کمبود نیروی انسانی بیمارستان‌های خیریه را جبران کند. این ظرفیت مغفول مانده است.» افزون بر این، می‌توان از بهبود قراردادهای کاری به‌ منظور افزایش امنیت شغلی و بهبود انگیزش کاری کارکنان بیمارستان‌های خیریه نیز سخن به میان آورد که توسط برخی از مصاحبه‌شوندگان پیشنهاد شده است.

جمع‌بندی

بر این اساس، چالش‌های اصلی پیش‌روی بیمارستان‌های خیریه استان فارس در قالب سه مضمون اصلی چالش‌های فرآیند مدیریتی، مشکلات نظام مالی و اقتصادی و محدودیت‌های تأمین منابع شناسایی می‌شوند. این چالش‌ها در قالب زیر‌مجموعه‌هایی شامل نظام اداره ناکارآمد، نظارت بیرونی چندگانه، ابهام نظام تصمیم‌گیری، تأمین مالی ناپایدار، ناکارآمدی منابع مالی، نقص نظام تعرفه‌ای، ضعف تأمین منابع سرمایه‌ای و تجهیزاتی و تأمین ناکافی نیروی انسانی متخصص تقسیم‌بندی می‌شوند. سازوکارهای تعالی سازمان ازطریق توسعه و ارتقای ساختار سازمانی و مدیریتی و توسعۀ هماهنگی بین‌بخشی می‌توانند چالش‌های فرایند مدیریتی را برطرف کنند و از سوی دیگر ابتکارات تأمین مالی نیز می‌تواند مشکلات مربوط به نظام مالی را مرتفع سازد.

یادداشت از دکتر مرتضی اوحدی

دکترای علوم قرآن‌وحدیث و مدرس دانشگاه