جلوه‌های نیکوکاری در سیره امام حسین (ع) و تداوم آن در مناسک محرم
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، یکی از وجوهی که می‌توان در سیره امام حسین (ع) و در جریان نهضت عاشورا مورد تأمل قرار داد، وجوه نیکوکارانه زندگی امام حسین (ع) و خوانش انسانی واقعه عاشورا است، موضوعی که شاید کمتر مورد توجه قرار گرفته و می‌گیرد؛ چه‌اینکه نوعاً در مواجهه با امام حسین (ع) صرفاً شهادت امام (ع) محل توجه قرار می‌گیرد و نقل روایت‌های حماسی و همچنین روایاتی که وقایع شهادت را بازتاب می‌دهند، بر این مباحث غلبه دارند. بر همین اساس، تصمیم گرفتیم تا وجوه نیکوکارانه و انسانی سیره امام حسین (ع) و جریان عاشورا را در گفت‌و‌گو با دکتر سعید طاووسی مسرور؛ پژوهشگر برجسته تاریخ اسلام و عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی به بحث بگذاریم.
طاووسی مسرور در ابتدا و در پاسخ به این پرسش که درباره نیکوکاری، انسان‌دوستی و مهربانی در سیره امام حسین (ع) به چه مواردی می‌توان اشاره کرد؟ گفت: درباره مهربانی و انسان‌دوستی امام حسین (ع) روایت‌های مختلفی وجود دارد. اولین نکته در این زمینه این است که ایشان نسبت به خانواده خودشان مانند همسرشان رَباب و دخترشان سُکَینه، بسیار مهربان بودند و این در منابع روایی و تاریخی منعکس شده است. همچنین دربارۀ مهربانی امام (ع) با دیگران نیز گزارش‌هایی وجود دارد.
مهربانی امام حسین (ع) در حق دیگران
وی در ادامه افزود: برای نمونه در روایتی آمده است که امام حسین (ع) با یکی از یارانشان در حرکت بودند و به در خانه‌ای رسیدند و آب طلب کردند. کنیزی برای ایشان قَدَحی آب آورد و امام (ع) در عوض این قدح آب، انگشتر نقره خودشان را به کنیز دادند و گفتند این را به اهلت بده و سپس آب را خوردند. یا مثلاً در گزارشی آمده است که امام حسین (ع) از کنار سفره‌ای عبور می‌کرد و دید که گروهی از فقرا مشغول خوردن غذا هستند و آنها خواستند که حضرت (ع) همراهیشان کند. امام (ع) نیز فرمودند: خدا متکبران را دوست ندارد، بنابراین پایین آمدند و با آنان نشستند و غذا خوردند و بعد هم فرمودند: شما من را به سفره خودتان دعوت کردید و من هم اجابت کردم، حالا من هم شما را به سفره خودم دعوت می‌کنم و شما نیز اجابت کنید. بعد هم به همسرشان رَباب فرمودند هرچه می‌توانی برای آنها حاضر کن.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: افزون بر اینها، در یک نقل دیگری داریم که کنیزی یک دسته ریحان یا یک دسته گل خوش‌بو را تقدیم امام حسین (ع) کرد و امام (ع) در برابر این دسته گل، آن کنیز را آزاد کردند. سپس عده‌ای به امام (ع) گفتند آیا برای یک دسته گل، کنیز را آزاد کردی؟ حضرت (ع) فرمودند خدا در قرآن ما را اینطور ادب کرده است که اگر به شما تحیتی گفتند، شما بهتر پاسخ بدهید و بهتر از دسته گلی که به من داد، این بود که آزادش کنم. این روایت‌هایی که عرض می‌کنم در منابع اهل تسنن منعکس شده است و فقط گوشه‌هایی از اخلاق امام حسین (ع) را در مسئله مهربانی نشان می‌دهد.
گسترۀ مهربانی امام حسین (ع)
طاووسی مسرور در بخش دیگری از صحبت‌های خود با اشاره به گستره مهربانی امام حسین (ع) بیان کرد: مهربانی امام حسین (ع) حتی نه فقط شامل انسان‌ها، بلکه شامل حیوانات هم می‌شد، چون در روایتی از امام باقر (ع) آمده است که امام حسین (ع) در سفر حج، پیاده حرکت می‌کردند، در حالی که چهارپایان ایشان، پشت سرشان می‌رفتند. یعنی پیاده رفتن به دلیل نداشتن مرکب نبود، بلکه مرکب داشتند و سوار نمی‌شدند. یک دلیل این پیاده رفتن، می‌تواند جنبه فضیلت پیاده رفتن به حج باشد و یک جنبه نیز این باشد که نمی‌خواستند بر آن چهارپایان سوار شوند.
وی در ادامه افزود: یکی دیگر از موارد، مربوط به جلوه‌های مهربانی امام حسین (ع) در حق اصحابشان است. برای نمونه در شب عاشورا، امام (ع) ذمه خودشان را برداشتند و اذن دادند که افراد بروند و حتی توصیه کردند که خانواده و اهل بیت و خویشان من را نیز ببرید، ولی اصحاب ایشان وفا کردند و حضرت (ع) هم همانطور که نقل شده است فرمودند: بهتر از اصحاب خودم سراغ ندارم.
چرا می‌توان عاشورا را فرامذهبی تصویر کرد؟
طاووسی مسرور در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان ماهیت واقعه عاشورا را فرامذهبی، انسانی و دگردوستانه تفسیر کرد؟ گفت: حتماً می‌شود این واقعه عظیم را فرامذهبی و انسانی تصویر کرد؛ زیرا مسائلی مانند حق‌طلبی، ظلم‌ستیزی و آزادگی، فطری است و میان همه نوع بشر مشترک است. اوج تجلی اینها نیز در عاشورا بوده است. پس این ظرفیت وجود دارد که عاشورا را فرامذهبی ببینیم. شاید یکی از جفا‌های ما به شخصیت‌هایی مانند امیرالمؤمنین (ع) و امام حسین (ع) این باشد که آنها را در حصار یک مذهب خاص قرار داده‌ایم. چه بسیار مسیحیانی که به امیرالمؤمنین (ع) و امام حسین (ع) عشق می‌ورزند و برای آن حضرت (ع) شعر هم سروده‌اند یا نثر نوشته‌اند. به طور خاص در میان مسیحیان لبنان این موضوع یک امر شایعی است. برای نمونه می‌توانم از «آنتوان بارا» یاد کنم که هم در مورد امام حسین (ع) و هم در مورد حضرت زینب (س)، کتاب نوشته است.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پاسخ به این پرسش که مناسک محرم توسط دولت‌ها شکل گرفت یا مردم؟ و اینکه چه جنبه‌های انسانی و نیکوکارانه در این مناسک وجود دارد؟ بیان کرد: مناسک محرم توسط مردم شکل گرفته و عمومی بوده است، اما توسط حکومت‌ها رسمیت یافته است. مثلاً در مصر و پیش از آل‌بویه و هم در زمان آل‌بویه و توسط معزالدوله این دستور وجود داشت که بازار‌ها بسته و تعطیل شود، دسته‌روی انجام پذیرد و اظهار عزاداری صورت بگیرد. اینها کار‌هایی بوده که حکومت‌ها انجام داده‌اند و این منافاتی با ریشه مردمی مناسک عاشورا ندارد و در زمانی که حکومت‌ها با مجالس عزاداری مقابله یا سخت‌گیری می‌کردند، مانند دوره سلاجقه که بر شیعیان بغداد سخت‌گیری کردند یا مانند دوره پهلوی اول که عزاداری ممنوع شد، عزاداری به صورت مردمی ادامه یافت.
پیوند مناسک عزاداری با دیگردوستی
وی در ادامه تصریح کرد:، اما دربارۀ جلوه‌های نیکوکاری و انسان‌دوستی در مناسک محرم باید بگویم که ما در انواع و اقسام آیین‌هایی که داریم، بعضاً جنبه نیکوکاری و احسان به چشم می‌خورد. مثلاً سنت اطعام را داریم که در هیئت‌ها انجام می‌شود که بهره‌اش به همه اقشار از جمله اقشار ضعیف می‌رسد. یا مثلا سنت قربانی که در حسینیه اعظم زنجان صورت می‌گیرد که گوشت‌ها به صورت طبخ‌شده یا خام به دست مردم می‌رسد. علاوه بر اینها، در هیئت‌ها نیز نسبت به انجام کار‌های نیک و رفع مشکلات اهالی محل، توصیه می‌شود. همچنین در هیئت‌های بزرگ برای رفع مشکلات عمومی جامعه مانند بحران‌هایی نظیر سیل، زلزله و جنگ تلاش‌هایی صورت می‌گیرد. در شرایط عادی هم در هیئت‌ها و مناسک عاشورایی انواع کار‌های نیکوکارانه و خیرخواهانه صورت می‌گیرد که خیلی هم نیاز به تبیین ندارد؛ چه‌اینکه به تعبیر معروف «آن چیز که عیان است، چه حاجت به بیان است». اگر کسی هیئت و مجالس عزاداری را درک کرده باشد، حتماً تجربه‌های فراوانی از مسئله خیر و نیکوکاری در این مناسک مشاهده کرده است.