محیطی سبز در هنگامۀ عزا: ایده‌هایی برای محرم همگام با محیط زیست
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، محیط زیست در ایران، طی سالهای گذشته به دغدغه‌ای جدی تبدیل شده است که با وجود ناملایمتی‌ها و سختی‌هایی که کنشگران این عرصه تحمل کرده‌اند، هنوز توانسته سرپا بماند. دیدن چهره‌ی زخم خورده‌ی محیط زیست ایران برای برخی که دل به زیبایی آن بسته‌اند، ناگوار است. برخی کنشگران چه در سطح دولتی چه به صورت خودجوش و در تشکل‌های مردم‌نهاد سعی کرده‌اند این چهره را بازسازی کنند. آیین‌ها و عزاداری‌های ایرانیان نیز، مانند هر آداب و رسوم پابرجای این مردم توانسته ظرفیت‌های جدیدی برای التیام زخم‌های محیط زیست پیدا کند.
بسیاری از کنشگران محیط زیست در طول سالیان سعی کرده‌اند در اقدامات خود به فرهنگ‌سازی در مراسمات محرم بپردازند و مجالس عزاداری امام حسین(ع) را فرصتی برای آگاهی بیشتر مردم برای توجه به محیط اطراف خود بدانند.
آیین‌های عزاداری اهل بیت به خصوص دهه ابتدایی محرم فرصتی مناسب برای بازاندیشی در مفهوم محیط زیست و جایگاه آن در ایران است. آنچه این دهه را متمایز می‌کند، ایجاد فرآیندی برای مشارکت بیشتر مردم و نهادها و تشکل‌ها در ساخت محیطی پاک‌تر و سالم‌تر است. مردم می‌توانند با شرکت در مراسمات عزاداری علاوه بر انجام آیین‌های مذهبی، به اجماع‌سازی در جهت حفظ محیط زیست بپردازند. این کار نیاز به ایده‌پردازی و اجرای مستمر و قوی دست‌اندرکاران نهادهای مختلف دارد. سازمان حفاظت محیط زیست، هیئات، تشکل‌های مردم‌نهاد، محیط بانان، دانشگاه‌ها، شهرداری‌ها و سازمان‌های دیگر می‌توانند با همکاری هم نقشی اساسی در ایجاد جریان‌های نیکوکارانه و موثر برای محیط زیست در ماه محرم و صفر داشته باشند.
در ادامه چند نمونه از ایده‌های جدید و موثر که طی سالیان گذشته در ایام عزاداری محرم اجرا شده‌اند و سعی بر ایجاد تغییر در عادات محیط زیستی مردم داشته‌اند را نام می بریم:
امکان ترویج سنت‌های محلیِ دوست‌دار محیط زیست در محرم
از دیرباز ایرانیان سعی بر صرفه جویی و قناعت داشته‌اند و سخن از این خصلت میان آنها امری تازه نیست اما اگر این ویژگی اخلاقی با سنت عزاداری آنها گره بخورد که سالیان سال اجرا می‌شود و به آیینی مستمر تبدیل شده است، می‌تواند صحنه‌ای زیبا از مشارکت در مسیر پایداری و محیط زیست باشد.
مفهوم پایداری در محیط زیست برای بیان امری جدید در جوامع توسعه یافته است. واژه‌ای که به چند اصل اساسی اشاره دارد تا به توسعه متوازن بیانجامد. حفاظت از منابع طبیعی، کاهش آلودگی، حفظ تنوع زیستی، تامین نیازهای اساسی و افزایش کیفیت زندگی از ویژگی‌های یک جامعه پایدار برای رسیدن توسعه است. این شاخص‌ها به زمین احترام می‌گذارد و از طرفی باعث ایجاد نگاهی مثبت به زندگی و بالارفتن میزان مشارکت اجتماعی می‌شود. سنت‌ها و آیین‌های عزاداری ما ایرانیان در محرم، نمود بارزی از این تعاریف هستند و با اصلاح و بازنگری در آنها می‌توان به الگوی مناسب و قابل ارائه‌ای در سطح ملی و حتی جهانی تبدیل شوند.
یکی از سنت‌های عزاداری که در شرق گیلان مرسوم است، آیین مجمع‌دهی است. این آیین که به گفته اهالی بیش از یکصد سال قدمت دارد، اطعام سوگواران حسینی به سبک سنتی با محوریت مساجد در شب‌های محرم است که به روش قدیمی و با آداب خاص خود برگزار می‌شود و از شب اول محرم در مساجد آغاز شده و تا یازدهمین شب محرم ادامه دارد و بعد از پایان دهه اول محرم فقط پنج‌شنبه‌های ماه محرم و صفر در مساجد ادامه می‌یابد.
مجمع‌ها قبل از ماه محرم از داخل کمدهای زنان گیلانی بیرون آورده شده و با قابلمه‌ها، برای یک پذیرایی بدون هرگونه پلاستیک آماده می‌شوند. پلوی محلی با فسنجان، مرغ، شیرین خورشت و کوکوی محلی پای ثابت اطعام سنتی در مساجد است و زنان از بعدازظهر هرروز شروع به آشپزی کرده و بعد از شنیدن اذان از گلدسته‌های مساجد غذای طبخ شده را درون قابلمه‌های کوچک ریخته و در مجمع قرار می‌دهند.
زنان روستا با هنر آشپزی خود، آماده پذیرایی از جمع بزرگی از مهمانان می‌شوند اما این کار به کسی فشاری بیشتر از توان هر خانواده وارد نمی‌کند و کیفیت زندگی آنها را مختل نمی‌کند. کارها بین زنان روستا تقسیم می‌شود و از طرفی تنوع دستپخت‌ها و غذاها، خلاقیت و زیبایی را به مجالس می‌افزاید. هر خانواده عهده‌دار پذیرایی از سه الی چهار عزادار حسینی در مساجد است. مجمع‌ها در صفوف منظم در مسجد چیده شده و عزاداران بعد از افامه نماز، دور مجمع‌ها نشسته و مهمان مردم روستا یا همان خودشان می‌شوند. بعد از صرف غذا و جمع‌آوری مجمع‌ها، دوباره به منزل بازگردانده شده تا آماده پذیرایی در شب‌های بعد شوند.
این نوع پذیرایی چند مزیت دارد که می‌تواند برای مجالس دیگر در روستا یا حتی شهرهای کوچک و هر اجتماعی که با یکدیگر پیوندهای اقتصادی و خانوادگی و... دارند، اجرا شود: استفاده از کمترین میزان پلاستیک و ظروف یکبار مصرف با وجود جمعیت مهمان زیاد، ایجاد بستری برای خلاقیت و ساخت طرح مختص هر خانواده برای پذیرایی و از همه مهمتر، تقویت حس هم‌بستگی اجتماعی؛ چراکه آیین‌های عزاداری ما نه تنها فرصتی برای سوگ، بلکه محملی برای افزایش حس باهم بودن و رشد برای خود و جامعۀ ماست.
چنین سنت‌های محلی گرچه در بدو تاسیس انگیزه حفظ محیط زیست نداشته اند، اما امروز که طبق ارزیابی‌ها سنت‌هایی دوست‌دارِ محیط زیست محسوب می‌شوند، امکان بسط و ترویج در سراسر ایران را دارند.
سازمان‌های مردم‌نهاد و محیط زیست
این سازمان‌ها با وجود ظرفیت گسترده‌ای که در شبکه‌سازی و بسیج کردن آحاد مردم در امور گوناگون دارند، می‌توانند باری از روی دوش محیط زیست بردارند. البته که هنوز حضور آنها در میان آیین‌های عزاداری مردم کمرنگ است اما می‌توانند با هماهنگی‌ها و برنامه‌ریزی، فعالیت‌های خود را تنظیم کنند. در سالهای گذشته این تشکل‌ها با برگزاری کمپین‌هایی توانستند اقدامات خوبی برای محیط زیست ایران انجام دهند.
برای نمونه، جمع‌آوری زباله‌ها پس از مراسم عزاداری و پاکسازی محیط از ظروف پلاستیکی، کمک شایانی به شهرداری‌ها در این امر بزرگ و هزینه‌ساز داشتند. از طرفی برخی تشکل‌ها ایده‌های جدید خود را در این ایام پیاده کردند و ارزش فرهنگی آن را چندین برابر کردند. برای مثال انجمن حامیان طبیعت زاگرس در اندیمشک برای فرهنگ‌سازی علاوه بر جمع‌کردن زباله‌ها و استفاده از شعارهای محیط زیستی، در دهه محرم نهال‌هایی را میان مردم توزیع می‌کنند و آنها را به حفظ محیط زیست تشویق می‌کنند.
لذا با توجه به تجربه‌های موجود به سازمان‌های مردم‌نهاد، بخصوص آن دسته از سازمان‌هایی که دغدغه محیط زیست دارند پیشنهاد می‌شود تا در ایام عزاداری به برپایی کمپین‌هایی برای جمع‌آوری زباله، کمپین‌هایی برای کاهش استفاده از ظروف پلاستیکی، کاهش مصرف آب و کمپین‌هایی برای کاشت نهال و درخت به یاد شهدای کربلا اقدام کنند.
هیئات عزاداری و محیط زیست
هیئت‌ها به عنوان کانون اصلی عزاداری مردم در ایام محرم، عنصری اساسی برای شکل‌گیری اقدامات محیط زیستی است. افرادی که می‌توانند در هیئت‌ها به محیط زیست کمک کنند، باید ایده‌های جدید خود را با مشارکت اعضای خود و البته با حمایت گرفتن و آگاهی دادن به عزاداران مطرح کنند و در این فرآیند از امتحان کردن راه‌های جدید نهراسند.
از جمله هیئاتی که با اقدامی بدیع سعی کرده‌اند در مسیر محیط زیست قدم بردارند، هیئت الزهرا (س) واقع در شهرستان گلپایگان است. مرتضی سخایی‌فرد مسئول این هیئت می‌گوید: «ما در هیئت به مراسم‌های جاری مذهبی می‌پردازیم اما یکی از فعالیت‌هایی که در بخش فرهنگی صورت می‌گیرد، طرح نذر سبز است. ما در نذر سبز به جمع‌آوری مواد بازیافتی و وسایل دورریختی و اشیایی که بلااستفاده است، می‌پردازیم. درواقع افرادی که در این طرح شرکت می‌کنند با ارسال پیامک ما را باخبر می‌کنند و ما هر هفته شنبه به درب خانه‌ها می‌رویم و این اجناس را جمع‌آوری می‌کنیم و در نهایت با فروش این زباله‌ها، مبالغ را برای کارهای خیر دیگر مثل کمک به نیازمندان و امور هیئت استفاده می‌کنیم. این فعالیت، یک سال و نیم است که اجرا می‌شود.»
وی همچنین می‌گوید: «روزهای اول مشتری کمتری داشتیم اما الان تقریبا در ماه ۱۰ الی ۱۲ میلیون درآمد داریم. شعار ما این است که شما نه تنها با پرداخت پول، بلکه با اجناسی که در منزل خود به آنها نیاز ندارید، می توانید به کار خیر بپردازید. یکی از دلایلی که ما این کار را با مجموعه هیئت کردیم این بوده که مردم خادمین هیئت را امین خود می دانستند و در این مسیر به ما اعتماد کردند. امیدوارم این مسیر بتواند منشا ایده برای مجموعه های دیگر باشد.» این کار بدیع و جدید، دریچه‌ای نو به کار خیر در هیئت را می‌گشاید و از طرفی به حفظ محیط زیست کمک می‌کند.
امروز برخی از هیئات عزاداری در سراسر ایران به مسئله حفظ محیط زیست در ایام عزاداری توجه می‌کنند. با توجه به اینکه مسئله محیط زیست یکی از مسائل اصلی ایران و یکی از دغدغه‌های نسل جدید است، به هیئات عزاداری پیشنهاد می‌شود تا تعداد بیشتری از آنها به ابتکارات دوست‌دارِ محیط زیست بپردازند.
گزارش از زینب شفیعی
پژوهشگر محیط زیست