به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، دومین نشست از سلسله‌نشست‌های مجازی «تجربه‌های مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان»، جمعه 14 مهرماه 1402 با حضور دکتر سیدمحمود نجاتی حسینی (پژوهشگر مطالعات علم و دین) به همت انجمن ترویج فرهنگ مسئولیت اجتماعی برگزار شد.

 دکتر نجاتی حسینی، مهمان این برنامه، سخنان خود را در دو بخش ارائه داد؛ وی در بخش نخست، به بررسی، شرح و توصیف ماهیت تئوریک مسئولیت اجتماعی اعم از دانشگاهی و غیر آن پرداخت و در بخش دوم از تجربۀ زیسته و نحوه مواجهۀ خود با مسئولیت اجتماعی در محیط دانشگاهی به عنوان دانشجو، پژوهشگر و استاد دانشگاه سخن گفت. 

مؤلفه های مؤثر در درک مفهوم «مسئولیت اجتماعی»

نجاتی حسینی چند مؤلفه را در فهم و تعریف مفهوم مسئولیت اجتماعی مؤثر دانست. به اعتقاد او، این مؤلفه‌ها عبارتند از: یک، رابطه پویا، منعطف، سیال، زنده و مستمر و سازا (سازنده)ی کنشگران با محیط اجتماعی پیرامون خود. دوم، حساسیت کنشگران نسبت به تغییرات زیست‌محیط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی خود. سوم، احساس تعهد و تکلیف کنشگران برای تصحیح روندها و سیاست‌ها و اتخاذ تصمیمات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ... به امید بهبود زندگی خود و دیگران.

مسئولیت اجتماعی چیست و چه تعریفی دارد؟

مدیر گروه دین انجمن انسان‌شناسی ایران براساس مؤلفه‌های مذکور، مسئولیت اجتماعی را فرایندی دانست که طی آن، کنشگران اجتماعی با محیط پیرامون خود وارد رابطه‌ای ارگانیک با هدف تأثیرگذاری و بهبود اوضاع می‌شوند؛ شرایطی که منجر به احساس تکلیف، تعهد و در نهایت تأثیرگذاری افراد در محیط اطراف آن‌ها می‌گردد. 

میدان های اجتماعی مسئولیت اجتماعی از حیث تئوریک کدام اند؟

نویسنده کتاب «شهروندی دانشگاهی در ایران» از چند میدان اجتماعیِ فردی، گروهی، سازمانی و نهادی سخن گفت و در ادامه هر یک از این میدان‌ها را تعریف کرد. 

به نظر او میدان اجتماعی فردی، عرصه‌ای است که در آن، فرد به تنهایی احساس مسئولیت می‌کند و وارد عمل می‌شود. 

میدان اجتماعی گروهی، عرصه‌ای متشکل از دو فرد یا بیشتر است که در آن گروهی در کنار هم نسبت به موضوعی در محیط پیرامون احساس تکلیف و وظیفه می‌کنند و برای تغییر و بهبود آن وارد عمل می‌شوند. از جمله این میدان‌ها می‌توان به گروه‌های حمایت از محیط زیست یا دفاع از حقوق کودکان کار اشاره کرد. 

در گام سوم در میدان اجتماعی سازمانی، با گروه‌بندی اجتماعی‌ای روبرو هستیم که به گفته «ماکس وبر» از نظم بروکراتیک و عضوگیری منظم‌تری برخوردار است. «ان جی او» ها نمونه‌ای از این میدان‌ها هستند.

 سرانجام، در گام چهارم با میدان‌های اجتماعی‌ای روبرو هستیم که صرفاً به قصد و برای ایفای یک نوعِ خاص از مسئولیت اجتماعی شکل می‌گیرند. از جمله این میدان‌ها می‌توان به انجمن‌های علمی دانشگاهی اشاره کرد که محلی برای گردهمایی و دانش‌افزایی کنشگران آن است. 

انواع فضاهای اجتماعی برای فعالیت کنشگران

نجاتی حسینی در ادامه بحث خود با تفاوت‌گذاری میان مفهوم میدان و فضای اجتماعی از پنج فضای اجتماعی سخن گفت که کنشگران به راحتی می‌توانند بسته به توانایی‌ها و حساسیت خود در آن وارد عمل شوند. این فضاها عبارتند از: فضای محله‌ای، محلی، ملّی، منطقه‌ای و جهانی.

مدیر گروه مطالعات فرهنگیِ انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات، از دو تیپ اجتماعی از کنشگران سخن گفت که هریک در حوزه مورد علاقه خود وارد فعالیت و تأثیرگذار می‌شوند.

 نجاتی حسینی اظهار داشت: نخستین گروه که اکثریت کنشگران را تشکیل داده‌اند و بالغ بر 90 درصد افراد در این گروه جای می‌گیرند، کنشگران اجتماعی تیپیکال، عادی، متعارف یا نرمال هستند که در زندگی روزمره خود با استعانت از عقل سلیم و فهم متعارف خود نه‌تنها تلاش می‌کنند تا زندگی بهتری را برای خود رقم زنند بلکه فراتر از آن به بهبود زندگی جمعی نیز کمک می‌کنند. تیپ یا گروه دوم، کنشگران متخصص از میان قشر دانشگاهی، اهل قلم و اصحاب رسانه هستند. این گروه تنها 10 درصد کنشگران اجتماعی را تشکیل می دهند. 

سطوح و مصداق‌های مسئولیت اجتماعی چیست؟

نجاتی حسینی برای توضیح محتوای مسئولیت اجتماعی به خصوص در میان تیپ دوم، از هفت سطحِ: خودانتقادی، دگرانتقادی، روشنگری، نهادسازی، سیاست‌پژوهی، مشاوره و در نهایت مشارکت عملی نام برد که کنشگران در این سطوح وارد عمل می‌شوند و به بهبود اوضاع یاری می‌رسانند. 

به باور سخنران، علی‌رغم پتانسیل‌های خوب در جامعه ایرانی، همچنان خلاهای زیادی در زندگی اجتماعی ایرانیان حس می‌شود که سبب شده است میزان مسئولیت اجتماعی در میان ایرانیان به سطح استاندارد و جهانی آن نرسد. نجاتی حسینی، فردگراییِ افراطیِ ضدّ جمع‌گرایی، روزمره‌شدن، دغدغه‌های معیشتی و در نهایت فرهنگ نادرست «منتفع‌شدن از کار و اقدامات دیگران بدون هزینه‌کرد فردی» را از مهم‌ترین چالش‌ها و موانع افزایش مسئولیت اجتماعی در کشور دانست. 

تجربه زیسته و مواجهه با مسئولیت اجتماعی

نویسنده کتاب «اطلاع‌رسانی و توسعه فرهنگی»، مواجهه خود با مفهوم مسئولیت اجتماعی را مواجهه توسعه‌ای نامید. او از حضور خود در میدان‌های مسئولیت اجتماعی دفاع مقدس و دانشگاه سخن گفت و در چند مرحله به توصیف آن پرداخت.

 به گفته نجاتی حسینی، اولین تجربه مسئولیت اجتماعی او در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد رقم خورد که در آنجا به دلیل ماهیت ضد روشنفکری و ضعف رشته نوپای علوم اجتماعی، او و دیگر دانشجویان وارد عمل شده با کمک و حمایت ریاست دانشکده به بهبود اوضاع آموزشی گروه از طریق حذف استادان کم‌توان یاری رساندند. همچنین است تأسیس و انتشار مجله «پیام علوم اجتماعی» که سه شماره آن با کمک جهاد دانشگاهی منتشر شد. 

در گام دوم، او در سطح محلی موفق به تأسیس گروه مطالعات روستایی در جهاد سازندگی خراسان گردید که خود از آن با عنوان توسعه روستایی یاد می کند. در این مرحله او و دوستانش به حوزۀ محرومیت‌زدایی از روستاهای استان خراسان ورود کردند.

در گام سوم و در سطحی بزرگتر، نجاتی حسینی پروژه قبلی خود را این بار در سطح ملّی ادامه داده و طرح «مطالعات تشخیص نیازهای جوانان روستایی در سراسر ایران» را برای وزارت جهاد سازندگی به انجام رسانده است. 

گام چهارم او از تجربه توسعه‌ای در ایستگاه وزارت کشور می‌گذرد که در آنجا با راه‌اندازی مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری در این وزارتخانه، او برای اولین بار از توسعه شهری، فرهنگ شهری و سیاست شهری سخن می‌گوید و با راه‌اندازی دو مجله «فصلنامه مدیریت شهری» و «ماهنامه شهرداری‌ها» آن را نهادینه می‌کند.

در گام پنجم، او موفق به ارائه مشاوره‌های کارشناسی به شهرداری‌ها شده است که در پیامد آن، شهرداری‌ها اندک‌اندک گروه‌های مطالعات شهری را راه‌اندازی کرده‌اند و از کارشناسان و دانشجویان علوم اجتماعی برای پیشبرد طرح و برنامه‌های خود یاری گرفته‌اند. 

گام ششم نجاتی حسینی در راستای مسئولیت اجتماعی، راه‌اندازی انتشارات سازمان شهرداری و دهیاری‌ها است که به اعتقاد او، خدمت بزرگی به چاپ و انتشار آثار مرتبط با این حوزه ارائه می‌کند. 

نجاتی حسینی، رهسپاریِ خود به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کار بر روی دهه جهانی توسعه فرهنگی را آغازگر تجربه زیسته خود در عرصه توسعه فرهنگی می‌داند که در پیامد آن با بحث مطالعات فرهنگی، توسعه فرهنگی و فرهنگ‌سازی آشنا شده و آثاری چون «اطلاع‌رسانی و توسعه فرهنگی» و «اخلاق و توسعه فرهنگی» را منتشر کرده است. 

در نهایت ورود او به عرصه تدریس دانشگاهی، راه او را برای توسعه علمی و مطالعات دانشگاهی می‌گشاید که حاصل آن نیز آثاری چون شهروندی دانشگاهی، کلاس درس دانشگاهی و اخلاق دانشگاهی است.

گزارش از زهرا حاتمی