ضرورت فعالیت خیریه‌ها و مؤسسات مردم‌نهاد برای پیشگیری از سالمندی جمعیت / به جوان‌ترشدن جمعیت کمک کنیم
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، از دیدگاه جمعیت‌شناسی، سالمندی جمعیت به معنای افزایش سهم سالمندان در ساختار جمعیتی یک کشور است. به‌عبارت دیگر، این پدیده زمانی رخ می‌دهد که نسبت افراد ۰ تا ۱۴ ساله کاهش یابد و در مقابل، نسبت افراد ۶۰ یا ۶۵ ساله و بالاتر افزایش پیدا کند. در حال حاضر، بسیاری از کشور‌های جهان، به‌ویژه کشور‌های توسعه‌یافته، به سرعت به سوی سالمندی جمعیت حرکت می‌کنند. طی دو قرن گذشته، این روند در اغلب کشور‌های توسعه‌یافته و همچنین در شماری از کشور‌های درحال‌توسعه مشاهده شده است. ایران نیز از این قاعده مستثناء نیست و در دهه اخیر نشانه‌های روشنی از سالمندشدن جمعیت در کشور دیده می‌شود. در این میان، کاهش شدید نرخ باروری در ایران (کاهش رشد جمعیت)، مزید بر علت شده است.
نظر به اهمیت ویژه‌ای که افزایش نرخ باروری می‌تواند در کندشدن روند سالمندی جمعیت و کاهش تبعات منفی آن داشته باشد، همزمان با روز جهانی جمعیت با دکتر مژگان رضازاده، رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور به گفتوگو نشستیم؛ کسی که در سال‌های اخیر از نزدیک با مهم‌ترین دغدغه‌ها و تحولات این عرصه درگیر بوده است.
تا سال ۱۴۳۰ سهم سالمندان در جمعیت، به بیش از ۳۲ درصد می‌رسد
رضازاده در گفتوگو با پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران در خصوص وضعیت کشور از لحاظ سالمندی گفت: حدود ۸ تا ۱۱.۵ درصد جمعیت ایران را افراد بالای ۶۰ تا ۶۵ سال تشکیل می‌دهند؛ در دی ۱۴۰۲، حدود ۶.۷۸ میلیون سالمند ثبت شده است که در ۵.۳ میلیون خانوار زندگی می‌کنند. پیش‌بینی‌ها حاکی از افزایش سهم سالمندان تا بیش از ۳۲ درصد در سال ۱۴۳۰ (تا ۳۰ سال آینده) است؛ بنابراین ایران با حرکت سریع به سوی جامعه سالخورده مواجه است. افزایش امید به زندگی و کاهش نرخ باروری، دو عاملی است که زمینه را برای بزرگ‌تر شدن جمعیت سالمندان فراهم کرده است. این وضعیت با چالش‌های جدی اقتصادی و بهداشتی همراه است؛ به‌ویژه برای زنان سالمند و گروه‌های کم‌توان روستایی و شهری. برای مواجهه با این بحران، نیاز به برنامه‌ریزی بلندمدت و جامع پیرامون تأمین مالی، بیمه، بهداشت، مراقبت و ارتقای مشارکت اجتماعی سالمندان فوریت دارد.
رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور درباره عوامل تشدیدکننده بحران سالمندی افزود: کاهش نرخ باروری و رشد منفی جمعیتِ جوان، افزایش امید به زندگی بدون ارتقای کیفیت زندگی، فقر اقتصادی سالمندان و ناکارآمدی نظام بازنشستگی، ضعف زیرساخت‌های مراقبتی و بهداشتی سالمندی، تغییر ساختار خانواده و کاهش حمایت‌های سنتی و شکاف‌های منطقه‌ای و نابرابری‌های جغرافیایی از عواملی هستند که بحران سالمندی در ایران را تشدید می‌کنند.
زنانه‌شدن فقر سالمندی، بُعد پنهان بحران
رضازاده درباره بعد پنهان بحران سالمندی یعنی زنانه‌شدن سالمندی گفت: از طرفی این بحران وقتی نگران‌کننده‌تر است که درمی‌یابیم که مسئله زنان سالمند؛ بُعد پنهان بحران پیش رو است و درصد بالایی از سالمندان زن، بی‌همسر یا بی‌درآمد هستند. در واقع پوشش بیمه‌ای ناکافی، عمر طولانی‌تر، مسئولیت مراقبت از سایرین و نابرابری جنسیتی ساختاری، منجر به فقر و نابرخورداری مضاعف زنان سالمند می‌شود و این موضوع به زنانه‌شدن فقر سالمندی دامن می‌زند.
در حوزه برنامه‌ریزی و سیاستگذاری جمعیتی در کشور با نواقصی مواجه‌ایم
او پیرامون نواقص برنامه‌ریزی و سیاستگذاری در برنامه‌ریزی بین‌نسلی توضیح داد که در حال حاضر، کشور با نیاز مبرم به تدوین و اجرای یک برنامه ملی جامع سالمندی با پشتوانه قانونی و تصویب قانون حمایت از حقوق سالمندان مواجه است. اگر چه سند ملی سالمندی با برخورداری از پیوست‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، مسکن، حمل‌ونقل و اشتغال وجود دارد، اما عدم پیش‌بینی بودجه و ضعف در ساختار، نگرانی‌های زیادی را در مورد مواجه با جمعیت روبه‌رشد سالمند در سال‌های آینده ایجاد کرده است. همچنین بسیاری از سیاست‌های جاری در حوزه سالمندی، به‌صورت مقطعی و موردی اجرا می‌شوند؛ این در حالی است که با تقویت نگاه راهبردی، بلندمدت و هماهنگ میان نهادها می‌توان اثربخشی این اقدامات حمایت‌گرایانه را افزایش داد.
اقدامات حمایتی از سالمندان توسط شورای ملی سالمندان
رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان درباره اقدامات صورت‌گرفته پیرامون بحران سالمندی که در یک سال اخیر توسط این شورا انجام شده است، به موارد مختلفی از جمله تدوین سند ملی سالمندان، پیش‌نویس لایحه دفاع از حقوق سالمندان، تشکیل کارگروه‌های مختلف توسط اعضای شورای ملی سالمندان، اجرای طرح شهر دوستدار سالمند، اجرای طرح توانمندسازی زنان سالمند تنها، اجرا و تدوین سرفصل‌های آموزشی مراقبین رسمی، تأسیس و توسعه بنیاد‌های فرزانگان، همکاری با سازمان امور استخدامی جهت اجرای آموزش‌های سواد سالمندی ویژه کارکنان لشکری و کشوری، اجرای مشترک طرح نشاط سالمندی با شهرداری و همکاری با دانشگاه‌ها در راستای تربیت متخصصان حوزه‌های مختلف سالمندی اشاره کرد.
کمک‌رسانی خیریه‌ها؛ مکمل خدمات نهاد‌های دولتی
رضازاده افزود: در کنار نهادها و خدمات دولتی، خیریه‌ها نیز می‌توانند نقش مؤثری در مواجه با بحران سالمندی ایفا کنند. وی ادامه داد: نقش خیریه‌ها و مؤسسات سالمندی در مواجهه با بحران سالمندی نه‌تنها مکمل خدمات دولتی است، بلکه به‌عنوان یکی از ارکان اساسی نظام حمایت اجتماعی محسوب می‌شود. توسعه این نهادها، تقویت ظرفیت آنها، ایجاد نظام‌های ارزیابی عملکرد و جلب مشارکت خیرین، از ضرورت‌های حیاتی برای مدیریت بحران سالمندی در دهه‌های آینده است.
افزایش نرخ باروری، بحران سالمندی در ایران را تعدیل می‌کند
در بخش آخر این گفتوگو-از آن جا که در روز ملی جمعیت قرار داریم-موضوع تأثیر افزایش نرخ باروری بر بحران سالمندی مورد پرسش قرار گرفت. رضازاده در این خصوص پاسخ داد: افزایش نرخ باروری به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم می‌تواند بر بحران سالمندی تأثیرگذار باشد. برای مثال کاهش نسبت سالمندی در بلندمدت، تقویت منابع انسانی برای مراقبت از سالمندان، تعادل در نظام بازنشستگی و بیمه‌ها، بهبود سرمایه اجتماعی و تقویت حمایت خانوادگی از سالمندان و تأخیر در پیری جمعیت (البته نه توقف آن) از تأثیرات افزایش نرخ باروری است.
رضازاده افزود: افزایش نرخ باروری باعث افزایش جمعیت جوان در دهه‌های آینده می‌شود. این امر به‌مرور ساختار سنی جامعه را جوان‌تر می‌کند و نسبت جمعیت سالمند به جمعیت جوان کاهش می‌یابد. به‌عبارت دیگر، شاخص نسبت وابستگی سالمندی کاهش می‌یابد و بار مراقبتی و مالی بر دوش نسل جوان کمتر می‌شود. برای مثال اگر نرخ باروری در ایران از ۱.۷ به ۲.۱ (نرخ جانشینی) برسد، پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۳۰ روند افزایش سهم سالمندان در جمعیت کندتر شود. علاوه‌بر آن، با افزایش تولدها، نسل جدیدی از نیروی کار و مراقب به جامعه وارد می‌شود که در آینده می‌تواند نیاز‌های مراقبتی، بهداشتی، روانی و اجتماعی سالمندان را پاسخ دهد و در غیر این صورت، کمبود نیروی کارِ سالمندیار به یک بحران ملی تبدیل خواهد شد. همچنین افزایش فرزندان در خانواده‌ها می‌تواند موجب تقویت شبکه حمایت غیررسمی شود.
او در نهایت تأکید کرد که افزایش نرخ باروری می‌تواند روند سالمندشدن جمعیت را کند کند، اما نمی‌تواند آن را متوقف کند؛ چرا که سالمندشدن یک روند طبیعی در انتقال جمعیتی است و تنها راه مقابله پایدار با بحران جوانی جمعیت، «سالمند شدن سالم» همراه با رشد متوازن جمعیتی است.
گفتوگو از فاطمه غریبی
