به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، مقاله «سنجش میزان مشارکت کنشگران سازمان‌های مردم‌نهاد محیط زیستی با رویکرد فرهنگ محیط زیستی» نوشته صادق صالحی؛ استاد جامعه‌شناسی دانشگاه مازندران و پروانه شاطری؛ دانش‌آموختۀ دکترای جامعه‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات در شماره سوم سال دوم پژوهشنامه مطالعات وقف و امور خیریه (بهار و تابستان 1403) منتشر شده است.

 نویسندگان مقاله ضمن اشاره به ناتوانی دولت‌ها در چاره‌یابی مشکلات زیست‌محیطی و تأکید بر نقش‌آفرینی سمن‌ها در حل این بحران جهانی در صدد هستند تا رابطه و تأثیر فرهنگ محیط زیستی بر مشارکت سمن‌های فعال در این حوزه را بررسی کنند. بر این اساس، پرسش اصلی پژوهش این است که بین فرهنگ محیط زیستی (دانش، ارزش، نگرش و هنجارها) و مشارکت محیط زیستی اعضای سمن‌ها چه رابطه‌ای وجود دارد؟

 پیشینه، چارچوب نظری و روش‌شناسی

 پژوهشگران با بررسی پژوهش‌های داخلی و خارجی به این نتیجه رسیده‌اند که برخی از پژوهش‌های مرتبط پیشین به بررسی تأثیر سرمایه فرهنگی و پایگاه اجتماعی بر مؤلفه‌های فرهنگ محیط زیستی پرداخته‌اند اما هرکدام از این پژوهش‌ها به یک یا دو بُعد از فرهنگ محیط زیستی (ارزش‌ها، نگرش‌ها و ...) توجه داشته‌اند. از سوی دیگر، پژوهش‌های انجام‌شده در ایران کمتر بر سمن‌ها متمرکز شده‌اند. از بُعد نظری نیز بسیاری از محققان از نظریه ارزش - باور - هنجار برای پیش‌بینی رفتار محیط‌ زیست‌گرایانه استفاده کرده‌اند و تعداد کمی از آن‌ها به تأثیر هنجار اجتماعی در پیشگویی چنین رفتاری پرداخته‌اند.

 نویسندگان با اشاره به پارادایم نوین اکولوژیکی (NEP)، نظریه ارزش - باور - هنجار، نظریه ارزش - باور - هنجارِ بسط‌یافته و نظریه ساخت‌یابی گیدنز، یک فرضیه اصلی و چند فرضیه فرعی را مطرح کرده‌اند. فرضیه اصلی پژوهش حاضر آن است که بین فرهنگ محیط زیستی (دانش، ارزش، نگرش و هنجارها) و میزان مشارکت اعضای سازمان‌های مردم‌نهاد در فعالیت‌های محیط زیستی همبستگی وجود دارد. وجود همبستگی بین دانش، نگرش، ارزش، هنجارهای محیط زیستی و هنجارهای فردی و جمعی محیط زیستی و میزان مشارکت اعضای سازمان‌های مردم‌نهاد از جمله فرضیات فرعی این مقاله است.

 این پژوهش براساس هدف تحقیق، بنیادی و کاربردی و نحوه گردآوری داده‌های آن به صورت پیمایشی بوده است. جامعه آماری پژوهش را کلیه اعضای سمن‌های محیط زیستی ثبت‌شده در شهر تهران تشکیل داده‌اند که براساس آمار سال 1399، تعداد 56 سمن با تعداد 10 هزار و 796 نفر عضو فعال شناسایی شده است. حجم نمونه براساس فرمول کوکران به تعداد 376 نفر و با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی نسبی انتخاب شده است. پژوهشگران به منظور بررسی روایی و اعتبار سنجه‌ها و ابزار تحقیق، از ضریب آلفای کرونباخ، اعتبار صوری و سازه استفاده کرده‌اند. 

 تعریف مفاهیم

 در این پژوهش از مفاهیمی چون دانش، نگرش، ارزش، هنجار و مشارکت محیط زیستی یاد شده است. براساس تعاریف ارائه‌شده، «دانش محیط زیستی» عبارت از اطلاعات عملی‌ای است که افراد درباره محیط زیست و تأثیر کنش‌های انسانی بر محیط/زیست‌بوم دارند. «نگرش محیط زیستی» دیدگاهی است که براساس آن، فرد معتقد است انسان بر طبیعت غلبه ندارد، بین انسان و طبیعت باید تعادل باشد و برای توسعه اقتصادی محدودیت وجود دارد. «ارزش محیط زیستی» شامل جهت‌گیری‌های اساسی فرد درباره محیط زیست و نشان‌دهنده جهان‌بینی وی درباره جهان طبیعی است. «هنجارهای محیط زیستی» هنجار مورد توافق عموم است که مشخص می‌کند افراد در یک موقعیت معین چگونه باید فکر و احساس کنند.

 «هنجارهای فردی» به عنوان یک احساس تعهد اخلاقی تجربه می‌شود و اشاره به اظهاراتی دارد درباره اینکه یک فرد چگونه باید رفتار کند. «هنجارهای جمعی» تصور مردم درباره همکاری جمعی، خیرخواهانه و مذهبی است و «مشارکت محیط زیستی» مشارکتی از روی آگاهی، داوطلبانه، گروهی و با توجه به علایق معین است که منجر به خودشکوفایی، نیل به اهداف و سهیم‌شدن در منابع قدرت می‌شود.

 یافته‌های تحقیق

 براساس یافته‌های توصیفی، دانش محیط زیستی دارای میانگین بالایی در بین سمن‌های ثبت‌شده شهر تهران است. همچنین نتایج مقاله حاکی از سطح بالای ارزش‌های محیط زیستی مانند حفاظت از محیط زیست، آب و مصرف بهینه انرژی در بین پاسخگویان است. در بین گویه‌های ارزش‌ها، گویه «تمام موجودات زنده، حق حیات دارند و باارزش‌اند و باید از آن‌ها محافظت شود» بالاترین نمره میانگین (4/5) را به خود اختصاص داده است که نشان می‌دهد ارزش‌های دگرخواهانه پاسخگویان بر مشارکت آن‌ها اثرگذار بوده است. 

 افزون بر این، نتایج، تأییدکننده و همسو با پارادایم نوین اکولوژیکی مبنی بر همدردی عمومی نسبت به گونه‌های دیگر، اقدام برای جلوگیری از خطر برای انسان و طبیعت و مشارکت است. بر طبق نتایج آمار توصیفی، میانگین نمره هنجارهای فردی نسبت به سایر هنجارها (جمعی و محیط زیستی) حکایت از قوی‌بودن هنجارهای فردی در بین اکثریت (89 درصد پاسخگویان) دارد. میانگین مجموع مؤلفه‌های هنجارهای فردی و جمعی نیز بالاتر از متوسط گزارش شده است. میانگین هنجارهای محیط زیستی در همه گروه‌های سنی در حد زیاد است که نشأت‌گرفته از ارزش‌های محیط زیستی و پایبندی به این ارزش‌ها است که به افزایش مشارکت انجامیده است. 

 گزارش توصیفی این تحقیق، نگرش محیط زیستی پاسخگویان را در حد نزدیک به زیاد نشان می‌دهد. نتایج آزمون همبستگی نیز حاکی از همبستگی مثبت و مستقیم بین نگرش و مشارکت است. همچنین نتایج آمار توصیفی در خصوص متغیر وابسته یعنی مشارکت محیط زیستی نشان می‌دهد بیشتر پاسخگویان، مشارکتی بالاتر از متوسط با میانگین در حد متوسط دارند. نتیجه تأمل‌برانگیز اینکه از بین گویه‌های مشارکت، گویه «فعالیت‌هایی مثل پاکسازی شهر و ...» با میانگین (77/5) و سپس برگزاری مناسبت‌های تقویم، بیشترین میانگین را توسط اکثریت اعضای سمن‌ها (73/9) کسب کرده است. 

 کمترین میانگین مربوط به گویه‌های «تلاش برای جلب نظر صاحبان صنایع برای فعالیت محیط زیستی» و «پرداخت حق عضویت» است. نتیجه‌ای حاکی از اینکه علاقه‌مندی سمن‌ها به مشارکت بیشتر در حفاظت محیط زیست و فعالیت‌های نمادین است. علاقه به فعالیت‌های نمادین، کنش اعضای سمن‌ها را بیشتر در معرض دید عموم قرار خواهد داد که این گزینه به دلیل نمود بیشتر در جامعه و اثرگذاری اجتماعی باعث جلب مشارکت بیشتر می‌شود و ارتباط با جامعه محلی و برنامه‌ریزان سطح میانی را تقویت می‌کند و نیز قدرت چانه‌زنی آن‌ها را افزایش می‌دهد. یافته‌های پژوهش حاکی از سطح بالای فرهنگ محیط زیستی در بین 97/3 پاسخگویان با میانگین نزدیک به زیاد بود. 

 نتایج آمار استنباطی نیز نشان می‌دهند بین فرهنگ محیط زیستی و مشارکت، رابطه مثبت، مستقیم و معنی‌داری وجود دارد. در نتیجه با افزایش فرهنگ محیط زیستی، مشارکت اعضای سمن‌ها نیز بیشتر خواهد شد. با توجه به نتایج تحقیق، از این نظر که میزان ارتباط، همکاری و مشارکت در سمن‌ها بالا است و برنامه‌ریزی زیادی برای جلوگیری از آسیب به طبیعت دارند، با پارادایم نوین اکولوژِیکی همخوانی وجود دارد. همچنین از این نظر که اعضای سمن‌های محیط زیستی خود را متعهد به حفاظت از محیط زیست می‌دانند و رفتارهای محیط زیست‌گرایانه و مشارکت دارند، همسویی با نظریه ارزش - باور - هنجار وجود دارد.

گزارش از زهرا حاتمی