انتظار مسئولیت‌پذیریِ اجتماعی از دانشگاه منطبق با واقعیات نیست
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، جبار رحمانی، عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، دوشنبه ۲۹ اردیبهشت‌ماه در نخستین روز از برگزاری اولین همایش ملی تجارب مسئولیت اجتماعی در ایران که به همت پژوهشکده مطالعات توسعه جهاد دانشگاهی در دانشگاه تهران برگزار شد، گفت: الگوی دانشگاه در ایران در ذهن سیاستگذار با الگوی دانشگاه مطلوب در ذهن صاحب‌نظران تفاوت دارد. آنچه در یک دهه اخیر در عمل اتفاق افتاده، حرکت به سمتِ دانشگاهِ کارآفرین بوده است؛ دانشگاهی که باید با صنعت پیوند بخورد. این ایده زمانی مطرح شد که کشور در حوزه صنعت با مشکلات جدی مواجه بود و نتیجه این پیوند، وضعیت مطلوبی ایجاد نکرد.
او ادامه داد: بحران‌های اقتصادی، بیکاری و مشکلات مربوط به اشتغال باعث شده‌اند که ایده دانشگاه کارآفرین جذاب به نظر برسد، در حالی‌که هم‌زمان دولت با کمبود شدید بودجه مواجه بود و امکان سرمایه‌گذاری در دانشگاه را نداشت. این ایده، نه یک مسیر رو به جلو بلکه نوعی فرار از مسئولیت دولت در قبال آموزش عالی است. الگویی که حتی در آمریکا نیز شکست خورد و دانشگاه‌ها را به بحران کشاند، و ما اکنون همان مسیر را تکرار می‌کنیم.
رحمانی گفت: ما با دانشگاهی مواجه‌ایم که چهار نیروی بیرونی بر آن تأثیر می‌گذارند: دولت که تأمین مالی می‌کند؛ ایدئولوژی که با آیین‌نامه‌هایی که اغلب توسط افراد غیر دانشگاهی نوشته می‌شود دانشگاه را کنترل می‌کند؛ نیروی بازار و صنعت که به دنبال نیرو‌هایی است که دانشگاه پرورش نمی‌دهد؛ و سرانجام نیروی جامعه. دانشگاه در میانه این چهار نیرو گیر کرده و از درون هم با بحران الگو مواجه است.
وی با اشاره به موضوع بورسیه‌ها افزود: نیروی ایدئولوژیک باعث شده استقلال دانشگاه و قواعد آکادمیک زیر سؤال برود. دانشگاه به‌گونه‌ای تصرف شده که حتی قواعد آن تغییر کرده است. در این دهه، برخی نیرو‌هایی وارد دانشگاه شده‌اند که شرط اولیه دانشگاهی بودن را نداشتند.
او تأکید کرد: در چنین وضعیتی بحث مسئولیت‌پذیری اجتماعی دانشگاه مطرح می‌شود. در حالی‌که خود دانشگاه تحت فشار است. میدان بازی‌ای طراحی شده که بازیگر اصلی آن دانشگاه نیست. ما در دانشگاه‌هایمان هیچ فهمی از رسالت جهانی خود نداریم و در یک انزوای تمدنی قرار گرفته‌ایم.
رحمانی ادامه داد: باید به سمت دانشگاهِ بوم‌شناختی(۱) حرکت کنیم؛ دانشگاهی که در دل خود، عقل، خرد و علم را همراه دارد و ذاتاً مسئولیت اجتماعی دارد. اما امروز با بحران‌هایی مواجه هستیم و حتی نیرو‌های اولیه دانشگاه تحت فشارند. از سال ۱۳۹۶ با افزایش تعداد بازماندگان از تحصیل در مدارس مواجه بوده‌ایم و از سال ۱۳۹۷ هر سال حدود یک میلیون نفر بازمانده از تحصیل داریم.
او گفت: دانشگاه خودش اکنون بیشترین نیاز را به مسئولیت اجتماعی دارد. معیار‌های علم‌سنجی مخدوش شده‌اند، آیین‌نامه‌ها مانع پویایی نهاد علم‌اند، و سیاستگذاری‌ها مانع رشد پژوهش می‌شوند. فرایند ارتقا، استخدام و تبدیل وضعیت نیز همراه با سانسور و فشار روانی برای دانشگاهیان شده است. نهادی را که خود محتاج مسئولیت اجتماعی است، فرامی‌خوانند تا به جامعه کمک کند.
رحمانی افزود: نمی‌گویم دانشگاه ضعیف است. به نظرم هنوز تنها نهادی است که در جامعه ایران وجدان بیدار دارد و می‌تواند از خودش صدایی درآورد، دانشگاه است. بسیاری از نهاد‌های دیگر به لحاظ ساختاری ساکت‌اند، اما دانشگاه هنوز می‌تواند فریاد بزند.
او در پایان گفت: دانشگاه در ایران خود نیازمند مسئولیت اجتماعی است. بازگشت به قواعد داخلی دانشگاه، بازگرداندن استقلال و آزادی دانشگاه پیش‌شرط ایفای نقش اجتماعی آن است. دانشگاهی که در این دهه اخیر تصرف شده، اکنون از آن خواسته می‌شود که جامعه را اصلاح کند. باید ابتدا مسئولیت اجتماعی خود دانشگاه بازتعریف شود. پرسش این است: مسئولیت ما برای حفظ حریم دانشگاه و ایستاده نگه‌داشتن آن چیست؟ این نیازمند بازاندیشی جدی است.
گزارش از محدثه نادری
پی نوشت:
۱- اصطلاح دانشگاه بوم‌شناختی (یا Ecological University) مفهومی است که در دهه‌های اخیر در پاسخ به چالش‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و فلسفی آموزش عالی مطرح شده است. این ایده را نخستین بار به‌طور منسجم رونالد بارنت (Ronald Barnett)، نظریه‌پرداز آموزش عالی، معرفی و بسط داده است. دانشگاه بوم‌شناختی، دانشگاهی است که در تعامل پایدار، اخلاقی و مسئولانه با محیط زیست، جامعه، اقتصاد، فرهنگ و سیاست عمل می‌کند.
