به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، نشست تخصصی «بررسی وضعیت اعتماد عمومی به تشکل‌های مردمی خیریه و راه‌های ارتقای آن» از سلسله‌نشست‌های علمی- رسانه‌ای هفته وقف، یکشنبه 16 مهرماه از ساعت 14 الی 16 به همت مرکز امور خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه برگزار شد.

 در این نشست، دکتر بهمن مشکینی، فعال فرهنگی و اجتماعی، دکتر مصطفی زمانیان، مشاور وزیر علوم و دبیر ستاد خیرین وزارت علوم، دکتر حسام عزت‌آبادی‌پور، کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی و حجت‌الاسلام‌والمسلمین احمد شرفخانی، مدیرکل مرکز امور خيريه سازمان اوقاف و امور خیریه به عنوان مدیر و گرداننده نشست مشارکت داشتند. این نشست به صورت حضوری و مجازی در محل ساختمان مهر سازمان اوقاف و امور خیریه برگزار گردید. 

علل پایین بودن اعتماد عمومی به تشکل‌های عمومی خیریه چیست؟

دکتر حسام عزت‌آبادی‌پور، ضمن بحث کوتاهی درباره وجه تسمیه کلمه «اعتماد» در زبان فارسی و مقایسه آن با معادل انگلیسی اش، 9 علّت مهم عدم اعتماد مردم به خیریه‌ها را برشمرد. 

 به نظر این کارشناس، عدم شناخت مردم از خیریه‌ها، هم‌سونبودن کارکردهای خیریه‌ها با اهداف و خواسته‌های مشارکت‌کنندگان، برخورد غیرتخصصی خیریه‌ها با مسائل اجتماعی، سوءاستفاده پاره‌ای از خیریه‌ها از اعتماد مردم، عدم شفافیت مالی خیریه‌ها و امتناع آنها از ارائه اطلاعات مالی عملکردی، طفره‌رفتن خیریه‌ها از پاسخگویی به همه مشارکت‌کنندگان خود و اهمیت‌بخشی به مشارکت‌کنندگان با کمک‌های مالی بالا، نداشتن وجهه خوب در میان مردم، کارانبودن و نداشتن سابقه طولانی‌مدت، مهم‌ترین دلایل عدم اعتماد عمومی به خیریه‌هاست.

 عزت‌آبادی‌پور در ادامه گفت: انتشار نتیجه مطالعات درباره سرمایه اجتماعی، محرمانه است ولی در مجموع و بنابر نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش‌ها و پیمایش‌های متعدد، می‌توان چنین نتیجه گرفت که در ایران، افراد اعتماد خود به نهادهای خیریه را از دست داده‌اند و ترجیح می‌دهند به صورت فردی کمک کنند. از طرف دیگر مردم در میان نهادهای حاکمیتی، اعتماد بیشتری به کمیته امداد و سازمان بهزیستی دارند و درصد این اعتماد از آنچه درباره نهادهای مردمی خیریه داریم، به مراتب بیشتر است. 

شش وجه تأمل راهبردی در حوزه مفهوم اعتماد به تشکل‌های خیریه

 مصطفی زمانیان، مدیرعامل و مؤسس «بنیاد تعالی اجتماعی زندگی» به شش وجه تأمل راهبردی در حوزه مفهوم اعتماد به تشکل‌های خیریه اشاره کرد و گفت: مفهوم اعتماد عمومی حاصل تعامل دو به دوی سه وجه مردم، حاکمیت و تشکل‌های خیریه است. اعتماد عمومی مفهومی ذاتاً برآمده از «حکمرانی خوب» است. در ادبیات حوزه حکمرانی تا زمانی که کارایی، بهره‌وری، عدالت، پاسخگویی به قانون و شفافیت وجود نداشته باشد، اعتماد عمومی محقق نخواهد شد.

 وی افزود: به حوزه اعتماد عمومی باید نگرشی در سه سطح ماکرو (ملّی)، مزو (میانی) و میکرو (بنگاهی) داشت. بنابراین وقتی از سنجش اعتماد عمومی سخن می‌گوییم، گاهی اوقات مؤلفه‌های ملّی (مانند وجود قوانین بالادستی درباره این نهادها) صحبت می‌کنیم. در برخی موارد به سطح میانی یا اجتماعی نظر داریم و به عنوان مثال درباره توسعه ناموزون خیریه‌ها پژوهش می‌کنیم و در نهایت در مواردی به لایه خرد یا بنگاهی توجه می‌کنیم و به صورت موردی درباره تأثیر یک مورد خاص بر نگرش عمومی مردم پرسش می‌کنیم. 

 مشاور وزیر علوم ادامه داد: توجه به مفهوم اعتماد و مفاهیم همجوار آن که عبارتند از: نظارت، بازرسی و ارزیابی عملکرد که اعتماد، مفهومی فراتر از همه آن‌ها و متفاوت با آن‌هاست و نباید مفهوم اعتماد را با آنها اشتباه گرفت. تأثیر ظهور و بروز ساختارهای رقیب در بازی بخش اجتماعی مانند شکل‌گیری ساختارهایی چون خیریه، تشکل‌های مردم‌نهاد، خیریه خانگی، گروه جهادی، موکب و ... در کنار هم است که به لحاظ تعریف نهادی با یکدیگر متفاوت هستند و نیاز به روزآمدشدن دارند. 

 زمانیان تصریح کرد: اعتماد عمومی به مثابه یک مأموریت یعنی به معنای راه‌اندازی نهادهای تخصصی مانند نمونه‌های بین‌المللی با مأموریت افزایش سطح و میزان اعتماد عمومی در جامعه. برای مثال charity watch در سطح بین‌‎المللی چنین اقدامی را انجام می‌دهد.

به نظر این پژوهشگر، در جامعه ایرانی با مسئله اعتماد عمومی به صورت غیر نهادی و به صورت هیئتی برخورد می‌شود و در زیست‌بوم حکمرانی وقف و امور خیریه، نهاد یا نهادهایی که دیده‌بان اعتماد عمومی باشند، وجود ندارند. 

پنج مؤلفه مؤثر در تبیین مفهومی اعتماد عمومی چیست؟

 دکتر بهمن مشکینی، فعال فرهنگی و اجتماعی سخنران سوم نشست بود که با نام‌بردن از پنج مؤلفه سرمایه اجتماعی، مشارکت، نیکوکاری و امر خیر، مردم و سبک زندگی به تبیین مفهومی اعتماد عمومی همت گماشت.

 به نظر این فعال اجتماعی، سرمایه اجتماعی برآیند روابط درون جامعه است که مؤلفه‌هایی مرتبط به‌هم از جمله اعتماد، رضایت، مشارکت و انسجام در برساخت آن نقش دارند. از نظر او و براساس پیمایش‌های انجام‌شده در ایران، سرمایه اجتماعی وضعیت مناسبی ندارد که یکی از پیامدهای منفی آن برای جامعه، بالا رفتن میزان آسیب‌های اجتماعی است. 

 از سوی دیگر در حالی که «مشارکت» ضلع سوم دکترین جمهوری اسلامی را تشکیل می‌دهد اما تاکنون به صورت کامل تحقق نیافته و متأسفانه تنها به بُعد مالی تنزل یافته است. این در حالی است که مشارکت در معنای دقیق کلمه به معنای توزیع قدرت است که به دلیل عدم تحقق، سبب‌ساز کاهش اعتماد عمومی شده است.

 مشکینی بر این باور است که وقتی از نیکوکاری و امر خیر سخن می‌گوییم باید متوجه اولویت‌ها و تفاوت‌های کار خیر در زندگی روزمره در دنیای مدرن با آنچه پیش‌تر سابقه داشت، باشیم و امکان بروز رسانی امور نیکوکارانه را فراهم آوریم. 

 درباره مؤلفه مردم، مشکینی وجود 12 میلیون حاشیه‌نشین و حدود چهار میلیون معتاد را مانعی جدی بر سر راه اعتمادسازی و مشارکت مردمی دانست و در پایان نیز به تعریف سبک زندگی به معنای عرف زندگی مردمان پرداخت که به نظر این محقق، تعیین‌کننده امور هر جامعه است و نیاز به بررسی واقع‌بینانه دارد. 

راهکارهای افزایش اعتماد عمومی چیست؟

 در پایان، مشکینی به ارائه راهکارهایی برای افزایش اعتماد عمومی پرداخت و گفت: حاکمیت باید حاضر به توزیع قدرت اجتماعی میان مردم در قالب تشکل‌ها و انجمن‌ها شود و خود را در مقام تسهیل‌گر و مانع‌زدا قرار دهد تا در نتیجه آن، میزان اعتماد عمومی افزایش یابد.

 وی افزود: حاشیه سود، حالت نرمال و منطقی پیدا کند. همچنین باید به میزان مشارکتِ بیشتر حتی با سرمایه کمتر، ارزش بیشتری از مشارکت پایین با سرمایه زیاد بدهیم. یعنی اگر 95 درصدِ مردم، هرکدام 20 هزارتومان کمک کنند، بهتر از این است که 5 درصد از مردم، هر کدام 20 میلیون تومان کمک کنند. 

این فعال فرهنگی و اجتماعی تأکید کرد: برای توسعه امر خیر و بسط مفهوم امر خیر به حوزه‌های مهمی چون محیط زیست نیاز ضروری وجود دارد. همچنین سازماندهی تشکل‌ها و افزودن بر میزان مشارکت مردم و لزوم سرمایه‌گذاری برای تبلیغ، ترویج و گفتمان‌سازی برای توسعه امر خیر ضروری است.

مشارکت واقعی مردم در امور اجتماعی باید شکل بگیرد

حجت‌الاسلام‌والمسلمین احمد شرفخانی، مدیرکل مرکز امور خیریه سازمان اوقاف و  امور خیریه نیز طی سخنانی بیان کرد: روی هم رفته وضعیت نامطلوبی در رابطه با اعتماد عمومی مردم نسبت به تشکل‌های مردمی خیریه و حاکمیتی که در امر  خیر کنشگر است، وجود دارد. اعتقاد بنده این است که علت عدم اعتماد عمومی مردم نسبت به تشکل‌های خیریه، بحث عدم مشارکت واقعی است.

وی افزود: اگر مشارکت در سیاست‌گذاری، راهبری، اجرا، ارزیابی، اصلاح و ... واقعی باشد، قطعاً اعتماد شکل خواهد گرفت. مشکلات امروز در این حوزه‌ها به دلیل عدم مشارکت واقعی مردم است. اگر در تمام ساختار‌ها مشارکت مردمی به صورت واقعی رخ دهد، شفافیت ایجاد شده و اعتماد عمومی بالا می‌رود.

شرفخانی تصریح کرد: مشکل ما این است که ساختار تعریف در تشکل‌های اجتماعی در کشور معیوب است. جمع شدن دو یا سه نفر کنار هم تشکل مردمی نیست و  نام دیگری دارد؛ لذا مشکل اصلی جامعه در این زمینه، تناقض در مفهوم تشکل‌هاست. ایجاد تشکل مردمی وابسته به حضور و مشارکت مردم در تمامی امور است.

 در این نشست، حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی ملانوری، قائم‌مقام بنیاد آلاء و مدیر مرکز خیر ماندگار نیز در سخنان کوتاهی، توسعه، ترویج و گفتمان‌سازی برای توسعه امر خیر را از مهم‌ترین مأموریت‌های حکمرانی امر خیر در ایران دانست. ملانوری با پرسش از تعداد پژوهشگاه‌ها، خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های خبری تحلیلی مرتبط با امور خیریه در ایران، خواستار اختصاص بخشی از برنامه‌های سازمان اوقاف و امور خیریه برای فرهنگ‌سازی و حمایت از فعالیت‌های پژوهشی و رسانه‌ای در حوزه خیر شد. 

گزارش از زهرا حاتمی