به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، مقاله پژوهشی «ارتقای فعالیت‌های خیرخواهانه با تأکید بر تجربیات دوران شیوع کرونا» که در شمارۀ نخست از دومین دوره پژوهشنامه مطالعات وقف و امور خیریه انتشار یافته است، در تلاش است تا ضمن ارائه تصویری از روند تحول فعالیت‌های نیکوکارانه در جامعه بشری، از تجربیات دوره شیوع کرونا به منظور ارتقای این‌گونه فعالیت‌ها استفاده کند. 

 عظیم‌اله زارعی؛ استادتمام گروه مدیریت بازرگانی دانشگاه سمنان و محمدابراهیم باقرنژاد حمزه‌کلائی؛ دانشجوی دکتری مدیریت بازرگانی دانشگاه سمنان بر این باورند که تا پیش از انقلاب صنعتی، مردم عمدتاً به صورت فردی و غیرسازمان‌یافته در امور خیر مشارکت می‌کردند اما پس از انقلاب صنعتی هم‌زمان با توسعه جوامع و بهبود زندگی افراد، فعالیت‌های خیرخواهانه نیز از شکل فردی و گروهی به سازمان‌ها و مؤسسات خیریه سپرده شدند. نهادهایی با شخصیت حقوقی مستقل، غیرانتفاعی، غیردولتی و غیر سیاسی که اهدافی اجتماعی، بشردوستانه، فرهنگی یا مذهبی را دنبال می‌کنند. 

 به نظر این دو پژوهشگر، بحران کرونا که از بهمن‌ماه 1398 در ایران شیوع پیدا کرد، علاوه بر تأثیرات اجتماعی و اقتصادی، به تغییر در فعالیت‌های خیرخواهانه نیز انجامیده است. به‌ عنوان مثال به علت اجتناب از شیوع بیماری در موارد زیادی مراسم‌های مربوط به تدفین و بزرگداشت، لغو و در مقابل، هزینه آن به نیت ثواب به فعالیت‌های خیرخواهانه اختصاص داشت. 

 پژوهش آن‌ها در نظر دارد براساس بررسی تجارب و درس‌آموخته‌های فعالیت‌های خیرخواهانه در دوران همه‌گیری کرونا به تبیین دورنمای فعالیت‌های خیرخواهانه در کشور بپردازد. 

 روش تحقیق

 مقاله «ارتقای فعالیت‌های خیرخواهانه با تأکید بر تجربیات دوران شیوع کرونا» از لحاظ ماهیت، دارای رویکرد کیفی اکتشافی است و از لحاظ هدف، رویکرد توسعه‌ای دارد. نویسندگان با هدف بررسی تجربیات خیرین در دوران کرونا و پیش‌بینی آینده این طیف از فعالیت‌های خیرخواهانه، از روش تحلیل مضمون کلارک و براون برای پژوهش خود استفاده کرده‌اند. راهبرد اصلی آن‌ها برای جمع‌آوری اطلاعات، مصاحبه نیمه‌ساختاریافته است. جامعه آماری‌ مورد استفاده در این مقاله، خیرین و کارشناسناسان کمیته امداد امام خمینی (ره) در سراسر کشور است. پژوهشگران با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند، 31 نفر از این جامعه را انتخاب کرده‌اند. مصاحبه‌ها در بازه زمانی خرداد تا مرداد 1402 صورت گرفته است.

 تجزیه و تحلیل داده‌ها

 پژوهشگران در این مقاله از فعالیت‌های خیرخواهانه خیرین و تأثیر شرایط کرونایی بر الگوی کمک‌های خیرخواهانه پرسش کرده‌اند. با توجه به این پرسش‌ها، آن‌ها بررسی خود را پیرامون دو تِم اصلی «مصادیق رفتارهای خیرخواهانه در شیوع کرونا» و «ارتقای فعالیت‌های خیرخواهانه در پساکرونا» متمرکز کرده‌اند.

 مصادیق رفتارهای خیرخواهانه در شیوع کرونا

 بروز پدیده کرونا در سراسر دنیا باعث شده است تا نظام‌های ارائه‌دهنده خدمات دولتی کارایی خود را از دست بدهند و لزوم توجه بیشتر به فعالیت‌های خیرخواهانه و داوطلبانه بیش از گذشته احساس شود. ایران نیز از این قضیه مستثنی نبوده است و به ناچار ظرفیت خیرین در خدمت بدنه حاکمیتی قرار گرفت. براساس یافته‌های مقاله حاضر، «کمک اقتصادی» از جمله کمک‌های نقدی به نیازمندان، کمک به پرداخت اجاره‌بهای منزل، اعطای داوطلبانه یارانه معیشتی به نیازمندان، تهیه جهیزیه، تهیه سبدهای معیشتی و اعطای وام‌های بدون بهره یا با بهره چهار درصد از مهم‌ترین مصادیق کمک‌های اقتصادی در دوران کرونا است. 

 اهدای خون و پلاسما، تهیه ماسک و ملزومات پزشکی، مشارکت در طرح واکسیناسیون جمعی، مشارکت در طرح پیشگیری شهید سلیمانی، تهیه بسته‌های خیریات بهداشتی برای اموات و تهیه آبمیوه برای بیماران کرونایی از جمله نامبردارترین «فعالیت‌های بهداشتی» متداول در این دوره است. آن‌ها همچنین از ضدعفونی‌کردن معابر شهری، حضور در غسال‌خانه‌ها و همکاری داوطلبانه به عنوان پرستار ذیل «نبرد جهادی» یاد کرده‌اند. 

 همراهی با بیماران بدحال مستقر در قرنطینه، اجرای برنامه‌های فرهنگی و شاد برای بیماران، اجرای برنامه‌های سرگرمی برای کودکان درگیر و اجرای مراسم کفن و دفن اموات کرونایی از موارد «حمایت معنوی» به شمار آمده است و پرهیز از ترددهای غیرضروری و رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی در ذیل «قانون‌مداری» طبقه‌بندی شده است.

 ارتقای فعالیت‌های خیرخواهانه در پساکرونا

 زارعی و باقرنژاد، تقویت کمک‌های نقدی به نیازمندان از طریق صندوق‌های خیریه، حمایت از کودکان کار و خیابان با فراهم‌کردن شغل و درآمد و حمایت مالی از زنان سرپرست خانوار را ذیل «تقویت بنیه معیشتی نیازمندان» و به عنوان یکی از مضامین فرعی ارتقای فعالیت‌های خیرخواهانه در دوره پساکرونا یاد کرده‌اند. 

 همچنین آن‌ها گسترش آموزش‌های فنی و حرفه‌ای رایگان، اعطای بورسیه تحصیلی به دانش‌آموزان و دانشجویان محروم، تأسیس مدارس شبانه‌روزی برای کودکان بدسرپرست و قراردادن سهمیه استخدام دولتی و خصوصی برای خانواده‌های نیازمندان را به عنوان جهاد آموزشی لحاظ کرده‌اند و تأسیس بیمارستان‌های خیریه در مناطق محروم، اعزام تیم‌های درمانی به روستاها و مناطق دورافتاده، توزیع دارو و وسایل پزشکی مورد نیاز بیماران و سرکشی‌های دوره‌ای کنترل بیماری‌های خاص در مرزها را به عنوان «ارتقای سطح بهداشت» برشمرده‌اند.

 در آخرین مصداق مورد توجه نویسندگان، گسترش کتابخانه‌های عمومی در سراسر کشور و برپایی کارگاه‌های آموزشی و مشاوره‌ای در زمینه‌های مختلف، ترویج فرهنگ نیکوکاری و احترام به هم‌نوع در جامعه، توجه ویژه به مهمانی 10 کیلومتری غدیر و استفاده از بستر دهه اول محرم و راهپیمایی اربعین را به عنوان «مولدسازی فرهنگی» به حساب آورده‌اند.

 آخرین مبحث این بخش اشاره به «حکمرانی هوش مصنوعی» است که دربردارنده ایجاد سامانه‌های هوشمند کمک‌رسانی به نیازمندان و امدادگران در بلایای طبیعی، طراحی برنامه‌های کاربردی برای تسهیل ارائه خدمات خیریه، به‌کارگیری برنامه‌های کاربردی برای تسهیل ارائه خدمات خیریه و ... است. 

 نتیجه‌گیری

 مقاله پژوهشی «ارتقای فعالیت‌های خیرخواهانه با تأکید بر تجربیات دوران شیوع کرونا» با هدف ارتقای فعالیت‎‌‌های خیرخواهانه کشور با استفاده از تجربیات زمان همه‌گیری کرونا انجام شده است. در همین راستا نظرات 31 متخصص، مدیر و فعال عرصه فعالیت‌های خیرخواهانه از طریق مصاحبه نیمه‌ساختاریافته و با استفاده از روش تحلیل مضمون بررسی شده‌اند.

 براساس یافته‌های پژوهش، انجام امور خیرخواهانه در دوران کرونا به یکی از تجربیات مهم حکمرانی کشور در طی چهار دهه اخیر تبدیل شد. افراد و سازمان‌های بسیاری توانستند با ایجاد هم‌افزایی بین فعالیت‌های خود، احتیاجات افراد نیازمند را مرتفع سازند. 

 براساس نظر خبرگان پژوهش حاضر، در دوران همه‌گیری کرونا فعالیت‌های خیرخواهانه در پنج حوزه نقش کلیدی ایفا کرد. در وهله نخست، خیرین در کنار کادر درمان در بیمارستان‌ها حاضر شدند و در برخی امور مانند ضدعفونی‌سازی محیط بیمارستان فعالیت داشتند. در این بین نقش قشر مذهبی پررنگ‌تر از سایرین بود. 

 در وهله دوم، با توجه به تعطیلی مشاغل و کاهش درآمد قشر آسیب‌پذیر، فعالیت در طرح‌های کمک‌معیشتی از مهم‌ترین برنامه‌های خیرین در این دوران بود. همچنین برخی از خیرین نیز براساس مسئولیت‌های اجتماعی خود اقدام به پرداخت اجاره‌بهای منازل افرادی کردند که از لحاظ مالی تحت فشار بودند. حضور داوطلبانه به عنوان پرستار در مراکز درمانی و همچنین غسال‌خانه‌ها، سومین حوزه فعالیت خیرین در ایام همه‌گیری کرونا بود. حمایت معنوی از بیماران در قالب برگزاری جشن‌های سرگرم‌کننده و همیاری نیروهای بهداشتی و امنیتی دیگر حیطه‌های فعالیت نیکوکاران در این دوره بوده است. 

 خبرگان این پژوهش معتقدند که پس از دوران همه‌گیری کرونا تجربیات این دوره مورد بحث خیرین و متخصصان امور خیرخواهانه قرار گرفته است. آن‌ها معتقد بودند که با توجه به شرایط اقتصادی حال حاضر کشور، بخش اقتصادی دوران کرونا باید به شکل جدی‌تری تقویت شود. همچنین سطح فعالیت‌ها و مراقبت‌های مزبور به حوزه درمانی و پزشکی خیرین با توجه به بازسازی نظام درمانی در زمان پساکرونا باید کاهش پیدا کند و این ظرفیت‌ها در بخش‌های جدیدتری به کار گرفته شود. 

 از سوی دیگر مشکلات مربوط به حوزه زنان سرپرست خانوار بیش از پیش احساس می‌شود. براساس گزارش‌های منتشرشده، نرخ بیکاری زنان در طی یک دهه اخیر افزایش یافته و این مهم تبدیل به یک بحران اجتماعی شده است. بنابراین تداوم‌داشتن فعالیت‌های خیرخواهانه در حوزه زنان و بروز دادن این کمک‌ها در بسترهای جدید نظیر توانمندسازی زنان خانه‌دار می‌تواند بخشی از این بحران‌ها را حل و فصل کند. 

 از طرفی بخش بدیع و تازه‎‌ای که متخصصان این پژوهش بدان اشاره داشتند، استفاده از فناوری‌های نوین نظیر هوش مصنوعی و تحلیل کلان‌داده‌ها توسط خیرین بود. در زمینه فعالیت‌های خیرخواهانه، هوش مصنوعی دارای توان بالقوه‌ای است که می‌تواند به بهبود عملکرد و اثربخشی این فعالیت‌ها کمک کند. از مزایای بهره‌مندی از هوش مصنوعی در کارهای خیریه می‌توان به جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها، پاسخگویی به سؤالات و درخواست‌ها، تشخیص و پیش‌بینی رخدادها، طراحی و تولید محصولات و خدمات و آموزش و توانمندسازی اشاره کرد. 

 آخرین موردی که پژوهشگران به آن اشاره کرده‌اند، تعدادی از محدویت‌های پیش‌رو در این زمینه است. به نظر زارعی و باقرنژاد، در سازوکارهای دولتی مرتبط با امور خیریه، مقاومتی درباره تغییر نقش این دسته از کمک‌ها از حالت سنتی به حال نوین مشاهده می‌شود. همچنین با وجود پذیرش نقاط قوت استفاده از فناوری‌های نوین در حوزه خیریه، بخش اعظمی از این بنیادها به دلیل هزینه‌های سنگین چنین تغییراتی حاضر به اجرای چنین اقداماتی نیستند. 

گزارش از زهرا حاتمی

*پی نوشت: عکس از مرتضی نیکوبذل، سال 2021، تهران.