به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، نشست دوم از سلسله‌نشست‌های مطالعات آئین با سخنرانی دکتر محمدرضا پویافر با موضوع «خیر دینی در هیأت‌های عزاداری»، سه‌شنبه اول اسفندماه 1402، ساعت 16 به صورت برخط در اسکای‌روم برگزار شد. در این نشست که به همت اندیشکده هیأت با همکاری حلقه سرو برگزار شده بود، دکتر جبار رحمانی (استادیار انسان‌شناسی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی) به عنوان تسهیلگر و مجری برنامه حضور داشت. 

 در ابتدای برنامه جبار رحمانی از طرح ایده نشست توسط محمدرضا پویافر در قالب مقاله‌ای سخن گفت که به زودی در یک مجموعه‌مقالات توسط نشر آرما منتشر خواهد شد. او از سخنران دعوت کرد تا پیرامون دیدگاه خود در این مقاله به تفصیل صحبت کند. 

نهادی‌شدن امر دینی در ایران مانع از خلاقیت و تنوع و تکثر خیر دینی شده است

 دکتر پویافر، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم انتظامی امین سخنان خود را با زمینه‌سازی از چگونگی دستیابی به این ایده آغاز کرد و طرح آن را به چند سال گذشته بازگرداند که به بهانه کار پیرامون اربعین، با مفهوم خیر دینی هم آشنا شده است. او حوزه نخست پژوهشی مورد علاقه خود را جامعه‌شناسی دین معرفی کرد و بهانه ورود خود به رشته جامعه‌شناسی را انجام کنشگری اجتماعی داوطلبانه دانست که پیوند این دو با یکدیگر به علاوه گفت‌وگو و مشاوره با مجموعه‌های خیریه او را نسبت به پژوهش در زمینه خیر دینی علاقه‌مند کرده است. وی سپس با طرح این پرسش‌ که آیا امکان نزدیکی و پیوند «تجربه داد و دهش خیر با زمینه دینی» به «تجربه دینی صرف» وجود دارد یا نه؟ به بررسی تجربه‌های دینی پرداخت که در آن، فرد در قالب یکی از مناسک دینی مانند زیارت، تجربه‌ای از امر دینی را حس می‌کند. 

 این جامعه‌شناس، در ادامه به طرح این پرسش پرداخت که وقتی فرد با صرف وقت، انرژی یا مال خود در یک هیئت دینی خدمت می‌کند، آیا می‌تواند آن را به مثابه نمونه‌ای از یک تجربه دینی درنظر بگیرد یا خیر؟ او با استفاده از روایت عراقی‌ها از کمک به زُوّار اربعین حسینی، از خیر دینی به مثابه زمینه بروز تجربه دینی یاد کرد و باز هم به پرسش اصلی خود بازگشت که اگر این فرض را درست بدانیم، آیا احتمالاً می‌توان موقعیت هیأت یا اجتماع دینی با کنش‌های دینیِ سوگ یا شادمانی را به مثابۀ بستر نزدیک به تجربه دینی در نظر گرفت یا خیر؟ به گفته پویافر و براساس دیدگاه‌های نظریه‌پردازان دینداری، حداقل سه بُعد از دینداری یعنی بُعد «شناختی-اعتقادی»، بُعد «رفتار فردی یا جمعی» و بُعد «احساسات و عواطف» در تجربه دینی قابل ردیابی است. 

 او در ادامه به توصیف مفهوم خیر و احسان پرداخت که در آن احسان، کنشی برای سودرسانی بدون چشمداشت به دیگران است که می‎‌تواند به صورت کلی درباره همه موجودات زنده، طبیعت یا تنها هم‌کیشان فرد رخ دهد. به گفته او در رویکرد سنتی مؤسسات خیریه دینی، معمولاً چنین تعریف وسیعی از امر خیر و احسان مدنظر قرار نمی‌گیرد و عمده کمک‌ها معمولاً برای تأمین هزینه معیشتی، کمک به خرید جهیزیه و مانند آن تعلق می‌گیرد و امور دیگری چون دستگیری از زنان مطرود جامعه یا کارتن‌خواب یا کاهش آلودگی هوا و حل بحران و تنش آبی در حوزه کار خیر قرار نمی‌گیرد. علت این تصمیم‌گیری به تعریف کلاسیک از معنای کار خیر باز می‌گردد که در آن حتماً نیاز است که میان میدان احسان و امر دینی پیوندی وجود داشته باشد. 

 به نظر پویافر بسیاری از کارکردهای مؤسسات مذهبی مانند مساجد، حسینیه‌ها و هیأت‌های مذهبی در جهت یاری‌رسانی به محرومان در چارچوب تنگ سنتی مانده است و آن‌ها هنوز هم به لحاظ عملی قادر به پذیرش این موضوع نیستند که بخشی از درآمدهای خود را صرف حمایت از حیوانات خیابانی، جمع‌آوری زباله‌های شهری یا اطلاع‌رسانی درباره آلودگی هوا کنند. به نظر این گروه‌های مذهبی و برخلاف آنچه بعضاً در متن وقف‌نامه‌های برجای‌مانده از گذشته می‌بینیم، توجه به زندگی روزمره کمتر است و افراد ترجیح می‌دهند برخی رفتارهای کلیشه‌ای مانند نذری‌دادن را ادامه دهند. 

 پویافر، قرائت رسمی از دین و نهادی‌شدن خیر دینی در ایران را مانع از تکثر و تنوع و خلاقیت در خیر دینی دانست و انجام خیر دینی در یک قالب خاص را نتیجه ساخت‌یافتگی بیش از حد و نهادینه‌شدن امر دینی در جامعه ایران معرفی کرد. به گفته او تنها هیأت‌های مذهبی قادر به انجام کاری متفاوت هستند که خود را از ذیل قرائت رسمی بیرون آورده باشند. 

به گفته این عضو هیئت علمی دانشگاه، خیر دینی در نگاه سنتی، یکی از پنج مصداق انجام کار خیر در حق سایر مؤمنان، در حین مراسم و مناسک و آئین دینی، احسان در موقعیت مکان یا زمان مقدس است یا در برخی موارد در حق انسان یا موجود زنده یا همه مخلوقات و طبیعت به معنای اعم صرف‌نظر از ارتباط ایدئولوژیک با فرد تنها با قید نیت الهی است. هنگامی که فرد مال، وقت یا سرمایه اجتماعی خود را در خدمت یک مناسک دینی قرار می‌دهد گرچه به ظاهر عمل دیندارانه انجام نداده است اما باز هم این عمل مصداق خیر دینی محسوب می‌شود. ادراکی از تجربه دینی که فرد به دلیل نزدیکی به امر قدسی در خود حس می‌کند. امری که سبب عمیق‌شدن تجربه دینی برای فرد می‌شود.  

اَبَررویدادهای مذهبی تنوع و تکثر خیر دینی را از میان می‌برد

 پویافر در بخش دوم گفت‌وگوی خود به پرسش‌های شرکت‌کنندگان پاسخ داد. او در پاسخ به پرسشی درباره نحوه تأثیر نگرش جدید بخش غالب جامعه در بی‌اعتمادی نسبت به دین حوزوی-سنتی- نهادی و تأثیر آن بر عملکرد و کارکرد هیأت‌های مذهبی به عوامل متعددی چون وضعیت بد اقتصادی، و بازتعریف نسبت فرد و دین در جامعه سخن گفت و به این نکته اشاره کرد که به دلیل افزایش فقر در جامعه، افراد ترجیح می‌دهند وقت یا مال خود را برای رفع نیازهای اولیه مستمندان هزینه کنند. همچنین به علت بازتعریف نسبت میان فرد و دین در جامعه ایرانی در وضعیت کنونی، نوع روابط افراد با مؤسسات و هیأت‌های دینی هم تغییر کرده است و افراد ترجیح می‌دهند به جای عمل در قالب گروه، به صورت فردی عمل کنند. با این حال پویافر به تنوع عملکرد افراد در قبال هیأت‌های مذهبی نیز اشاره کرد و بر آن صحه گذاشت. 

 عضو هیئت علمی دانشگاه علوم انتظامی امین در پاسخ به پرسش دیگری درباره تحول خیر دینی در بازه زمانی محرم یا با منشاء هیأت و اینکه این تغییر و تحول از طرف مردم یا روحانیون شروع شده و رقم خورده است، پاسخ داد منظور او از تحولات محدود به ایام محرم نیست و به صورت کلی به کارکردهای هیأت‌ها مرتبط است و دیگر اینکه این تغییرات صرفاً تحت‌تأثیر مردم یا گروه‌های دارای اوتوریته از جمله روحانیون و به صورت یک‌طرفه نیست. با این حال او نقش خواست اجتماعی را پرُرنگ توصیف کرد و حتی تغییر و تحولات سیستمی را تحت‌تأثیر این خواست ارزیابی کرد. 

 پویافر در پاسخ به پرسش دیگری درباره تحول نسلی در محافل دینی و واکنش متفاوت نسل جوان نسبت به انجام کار خیر، از تنوع و تکثر گونه‌های دینداری سخن گفت و به بی‌میلی بسیاری از افراد دیندار از انجام کار خیر در ذیل نهادهای رسمی زیر تابلو مؤسسات دینی اشاره کرد و به فردی‌شدن امر خیر دینی و سکولارشدن آن هم اشاره کرد که به این معنا است که فرد میان انجام عمل دینی و کار خیر فاصله گذارده است و هریک را در فضاهای متفاوتی انجام می‌دهد. 

 پرسش دیگر مطرح‌شده در جلسه، پیرامون جنبه فراغتی دینداری و رابطه آن با خیر دینی بود که دکتر پویافر درباره آن توضیح داد. به گفته این پژوهشگر، طراحی اَبَررویدادهای مذهبی مانند جشن‌های بزرگ خیابانی را سبب یک تجربه عینی برای افراد مذهبی دانست که حس خوبی را به افراد مذهبی می‌دهد و به پیشبرد برنامه‌های سیستم رسمی هم کمک می‌کند اما در درازمدت به منجر به سکولارشدن جامعه می‌شود و تنوع و خلاقیت خیر دینی را از میان ببرد. 

گزارش از زهرا حاتمی