به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، همزمان با 25 آذرماه روز پژوهش؛ فرصت را مغتنم می‌شماریم تا نگاهی به وضعیت پژوهش‌های کشور در زمینه امور خیر داشته باشیم. در این راستا، به انتشار یادداشتی اختصاصی از دکتر سیدمحمدرضا سیدی، عضو هیئت علمی و معاون پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری (خیر ماندگار) با عنوان «بررسی وضع پژوهش‌های خیر در کشور، قوت‌ها و ضعف‌ها و پیشنهادهایی برای بهبود» می‌پردازیم که در ادامه از نظر می‌گذرد.

تجربه حکمرانی در دهه‌های اخیر، نظریه‌پردازان را به این نتیجه رسانده است که حکمرانی، بدون مشارکت و نقش‌آفرینی عرصه خیر (سازمآن‌های مردم‌نهاد، مؤسسات خیریه، سازمآن‌های غیردولتی، سازمآن‌های غیرانتفاعی، بخش سوم اقتصاد و ...) بی‌معنا است؛ چراکه دولت‌ها، نه‌تنها توان رتق‌وفتق همه امور جامعه را ندارند بلکه وظیفه آن‌ها اساساً هدایت، تنظیم و نظارت کلان است. پس ورود عرصه خیر به پیشبرد جامعه و مشارکت در آن، الزامی است. از این رو، عرصه خیر، هرچه دانش‌بنیان‌تر باشد کارایی، اثربخشی و بهره‌وری بیشتری خواهد داشت.

برخی کشورها، با درک اهمیت نقش‌آفرینی این عرصه، با تولید دانش برای افزایش بهره‌وری و منفعت‌رسانیِ این عرصه تلاش می‌کنند؛ به طوری که با جست‌وجوی کلیدواژه‌های ذی‌ربط مانند خیریه، سازمان مردم‌نهاد و یا داوطلبی در شبکه جهانی می‌توان کتاب‌ها، نشریات، مقالات، گزارش‌ها و منابع علمی بسیاری یافت. نتایج این جست‌وجو، مبیّن کثرت تألیفات علمی در این عرصه است؛ اما منابع فارسی این عرصه، متأسفانه معدود و انگشت‌شمار است. بر اساس این، این نوشته قصد دارد وضع کنونی پژوهش‌های خیر را در کشورمان ایران و قوت‌ها و ضعف‌های آن را بررسی، و پیشنهادهایی را برای بهبود آن‌ها عرضه کند.

به رسمیت شناخته نشدن عرصه خیر در عرصه دانش و پژوهش

 آمار رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دفاع‌شده در پنج سال اخیر (1397 تا 1401) با موضوعات مرتبط به امور خیر نشان می‌دهد که در این سال‌ها به ترتیب 174، 160، 151، 170 و 183 رساله دکتری و پایان‌نامه کارشناسی ارشد در رشته‌های گوناگون در دانشگاه‌های سراسر کشور دفاع شده است. این آمار نشان می‌دهد که اگرچه در فضای دانشی کشور، پژوهش‌هایی درباره عرصه خیر صورت می‌گیرد اما به دلیل شناخته نشدن اهمیت آن، فاقد محوری است که آن‌ها را به یکدیگر پیوند دهد و آن‌ها را به صورت شبکه‌ای و به مثابه کلی منسجم، هدایت کند. نتیجه این عدم شناخت، پراکندگی موضوعات و پژوهش‌ها و نیز پژوهشگران در رشته‌های گوناگون و دانشگاه‌های متفاوت است که مانع قوت گرفتن این عرصه پژوهشی می‌شود.

گفتنی است گرایش پژوهش‌های فوق، اغلب، به سمت مفاهیم خاصی مانند وقف، مددکاری یا فقر است که هر یک در رشته‌های فقه و حقوق، علوم اجتماعی یا اقتصاد دفاع شده‌اند؛ لذا نگرش به عرصه خیر، مستقل نبوده و از رشته‌ها و مناظر دیگر به آن پرداخته شده است. پس می‌توان گفت نخستین هدف این عرصه در حوزه دانش و پژوهش، جلب توجه سیاستگذاران و توجیه آن‌ها به سمت استقلال علمی و دانشگاهی است.

فقدان رشته/دانشکده مرتبط

در بسیاری از کشورها، رشته‌هایی تحصیلی با موضوعاتی مانند مدیریت سازمان‌های مردم‌نهاد و یا خیریه وجود دارد. نمونه‌ای از رشته‌های دانشگاهی مرتبط، دوره‌های کارشناسی ارشدی است که دانشگاه بازرگانی بیز[1] لندن با مشارکت و همکاری 9 خیریۀ برتر لندن، برای غنای تجربی این دوره‌ها برگزار می‌کند. عناوین رشته‌های کارشناسی ارشد این دانشگاه، عبارت از مدیریت بخش‌های داوطلبانه، بازاریابی و جذب منابع مالی برای خیریه‌ها، مدیریت بخشش‌های مالی و سرمایه‌گذاری‌های اجتماعی و بشردوستانه، مدیریت مالی و حسابداری برای خیریه‌ها، بازاریابی و جذب منابع مالی خیریه و مدیریت سازمان‌های مردم‌نهاد است. دانشگاه سنت ماری[2] لندن نیز دورۀ کارشناسی ارشد مدیریت خیریه‌ها را برگزار می‌کند که رئوس مطالب این دوره عبارت‌ از مدیریت و حکمرانی خیریه، مدیریت راهبرد خیریه، کارآفرینی اجتماعی و قوانین خیریه‌ها است؛ اما در نظام آموزش عالی ایران، رشته متناظری برای عرصه خیر دیده نمی‌شود. هدف از تأسیس رشته‌ها و دانشکده‌های متناظر با امر خیر در دانشگاه‌ها، چندگانه است: تربیت متخصصان امر خیر، افزایش پژوهش‌های ذی‌ربط و متعاقباً تقویت بنیه دانشی این عرصه، و کمک به مدیریت علمی سازمان‌ها و مؤسسات ذی‌ربط. می‌توان گفت در ایران، حتی برای وقف هم -که گسترش وسیعی در حوزۀ کشورهای اسلامی دارد- ساختار پژوهشی مناسبی ترسیم نشده است.

فقر پژوهشی در رویکردهای کلان، تنوع پژوهشی در رویکردهای خُرد

ازآنجاکه رشته یا دانشکده مستقلی برای عرصه خیر در داخل کشور وجود ندارد و پژوهش‌های مذکور به صورت خودجوش و پراکنده در رشته‌های مختلفی اجرا شده است، هم به صورت نظری و هم به صورت تجربی می‌توان به این نتیجه رسید که پژوهش‌های کلان درباره امر خیر مانند حکمرانی امر خیر، مدیریت راهبردی امر خیر و یا نقشه راه مشارکت امر خیر در پیشرفت جامعه، معدود اما پژوهش‌های با موضوعات خُرد، زیادتر و دارای تنوع بیشتری است.

ضعف در آموزش نیروی انسانی

تا نیروی انسانی متخصصی در دست نباشد انتظار تولید پژوهش خوب بی‌فایده است. برای این مقصود، نمونه‌های مناسبی در برخی کشورها دیده می‌شود. مرکز مطالعات نیکوکاری[3] در دانشگاه وریج آمستردام[4]، علاوه بر پژوهش، به آموزش متخصصان در همۀ زمینه‌های عرصه نیکوکاری نیز می‌پردازد؛ لذا ازآنجاکه رشته/دانشکده مرتبطی برای امر خیر در ایران نیست نه‌تنها پژوهش و تولید دانش ذی‌ربط، پراکنده و نامنسجم است بلکه نیروی انسانی لازم نیز به صورت هدفمند و ساختارمند تربیت نمی‌شود.

فقدان نشریات علمی

بررسی اجمالی نشریات JCR با کلیدواژه‌های مرتبط نشان می‌دهد که حداقل 13 نشریه در این زمینه به شرح زیر وجود دارد.

1. Canadian Journal Of Nonprofit and Social Economy Research
2. China Nonprofit Review
3. International Review on Public and Nonprofit Marketing
4. Journal of Nonprofit & Public Sector Marketing
5. Journal of Nonprofit Education and Leadership
6. Journal of Philanthropy and Marketing
7. Journal of Public and Nonprofit Affairs
8. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly
9. Nonprofit Management & Leadership
10. Nonprofit Management & Leadership
11. Nonprofit Policy Forum
12. Voluntary Sector Review
13. Voluntas

نشریات علمی، به‌ویژه در ترازهای برتر علمی، محملی برای تولید اندیشه‌ها و دانش‌های جدید است. اگرچه 13 مورد را هم در تراز جهانی می‌توان معدود خواند اما به هر حال، بستر انتشار آثار علمی، مهیا است. موضوعی که در فضای علمی داخلی دیده نمی‌شود. گرچه «پژوهشنامه مطالعات وقف و امور خیریه» به تازگی در ایران منتشر شده است و می‌تواند بارقه‌هایی از امید را به نمایش بگذارد.

ضعف در شبکه‌سازی

 در نبود رشته، دانشکده یا دانشگاه مستقل، شبکه‌سازی می‌تواند تاحدودی نقش‌آفرینی کند و بار آن‌ها را بر دوش بکشد. ایجاد مؤسسه‌ای برای گرد هم آوردن فعالان عرصه خیر می‌تواند به هدایت و راهبردی این عرصه کمک کند. این مؤسسه باید تلاش کند با شناخت دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، استادان، دانشجویان، پژوهندگان، علاقه‌مندان و فعالان امر خیر، خود را به آن‌ها معرفی و تلاش کند با حمایت‌هایی، فعالیت‌های علمی آن‌ها را در عرصه خیر، هم‌گرا و هم‌افزا کند. در برخی کشورها، به این اقدام، توجه زیادی می‌شود؛ مثلاً مرکز بخشش خیرخواهانه و نوع‌دوستی[5] در بریتانیا، نخستین مرکز پژوهشی در عرصه خیر در این کشور است. این مرکز با هدف گسترش دانش خیر و همکاری با خیرین و خیریه‌ها و متخصصان امر خیر تأسیس شد. این مرکز با رویکرد علمی و گرد هم آوردن دانشگاه‌ها و پژوهندگان این عرصه، تلاش می‌کند پژوهش و مستندسازی موضوعات کار خیر را ارتقا دهد و اثر زیادی نیز در این عرصه گذاشته است.

کمبود همایش‌ها و نشست‌های تخصصی

 همایش‌های علمی و نشست‌های تخصصی، هم محملی برای عرضه یافته‌های علمی و هم بستری برای شبکه‌سازی در حوزه علمی ذی‌ربط است. علاوه بر این، با برگزاری نمایشگاه‌ها یا کارگاه‌ها در کنار همایش‌ها می‌توان وارد معرفی خیریه‌ها یا فروش دستاوردهای آن‌ها و نیز آموزش نیروی انسانی شد. با این توصیف، هر سال، همایش‌ها و نشست‌های مختلفی در جهان با موضوع امور خیر برگزار می‌شود که نام‌های چند نمونه از آن‌ها، همایش سالیانه گروه خیریه و گروه داوطلبانه انگلستان، همایش سازمآن‌های غیرانتفاعی، بشردوستانه و دولت: سیاست و مشارکت در عصر تغییر واشنگتن، همایش حسابداران خیریه انگلیس یا همایش داوطلبانه و خدمات‌دهی سیاتل است.

 در ایران نیز بعضاً همایش‌های مرتبطی برگزار شده اما متأسفانه ادامه نیافته است؛ مانند همایش بین‌المللی «چشم‌انداز جایگاه مؤسسات خیریه سلامت در نظام سلامت ایران» یا همایش ملی «وقف، حماسه اقتصادی و سبک زندگی اسلامی». بنابراین، برگزاری همایش‌های مستمر و نشست‌های تخصصی، یکی از پیشران‌های عرصه خیر به شمار می‌رود.

برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای فعالان خیر

 از فعالیت‌های دیگر دانشی-پژوهشی در این عرصه، برگزاری دوره‌های آموزشی، تهیۀ کتاب‌های راهنما و سایر محتواهای آموزشی برای فعالان خیر، به‌ویژه مدیران و کارمندان مؤسسه‌های خیریه است. در حالی که در کشور ما عملاً رشتۀ دانشگاهی برای این عرصه نیست و محتوای آموزشی کاربردی هم برای راهنمایی مؤسسه‌های خیریه، اندک است مرکز رهبری عمومی و غیرانتفاعی[6] در دانشکدۀ خط‌مشی عمومی مک‌کورت در دانشگاه جورج تاون[7] امریکا، مرکز آموزشی و پژوهشی و تربیتی متمرکزی برای رهبری عرصه نیکوکاری و مؤسسه‌های غیرانتفاعی و خدمات اجتماعی است. مخاطب برنامه‌های این مرکز، دانشجویان و فعالان عرصه خیر و سیاست‌گذاران هستند.

«خیر ماندگار»، گامی برای رفع خلأهای دانشی-پژوهشی عرصه خیر

 مجموعه «خیر ماندگار» با هدف راهبری دانش‌بنیان امور خیر در سال 1393 به همت بنیاد خیریه راهبری آلاء تأسیس شد. این مجموعه از چهار مرکز پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری، مرکز فرهنگ نیکوکاری، مرکز توسعه نیکوکاری و آکادمی خیر ایران تشکیل شده است. خیر ماندگار می‌کوشد با پژوهش و تولید دانش در عرصه وقف و امور خیر، آموزش و مشاوره برای توانمندسازی و ارتقای عملکرد مؤسسات خیریه، ایجاد سامانه جامع خیر ایران و پایگاه اطلس خیر ایران، ارزیابی و پایش عملکرد خیریه‌ها و فرهنگ‌سازی در عرصه امور خیر، شعار «هر ایرانی، یک نیکوکار» را محقق کند. برخی فعالیت‌های خیر ماندگار -به منظور رفع خلأها و ضعف‌هایی که در بالا بدآن‌ها اشاره شد- بدین شرح است:

- تلاش برای تبیین اهمیت و نقش‌آفرینی عرصه خیر در حکمرانی و مدیریت کشور با برگزاری نشست‌های مختلف با سیاستگذاران و مدیران کشور

- تلاش برای تأسیس رشته‌ای در مقطع کارشناسی ارشد در عرصه خیر در دانشگاه اصفهان

- تلاش برای طراحی نظام حکمرانی خیر با بهره‌برداری از نظرهای خبرگان و برگزاری همایشی در این زمینه

- آموزش نیروی انسانی

- تأسیس نشریه علمی «پژوهشنامه مطالعات وقف و امور خیریه»

- شبکه‌سازی خبرگان، نخبگان، مدیران اجرایی، استادان، پژوهشگران، علاقه‌مندان و فعالان عرصه خیر

- برگزاری چهار همایش ملی خیر ماندگار

- برگزاری پنجاه‌ونه نشست تخصصی در عرصه خیر

- حمایت از رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دانشجویی در مقاطع ارشد و دکتری در عرصه خیر

- مشارکت در تأسیس انجمن علمی «وقف و امور خیر ایران»

- تألیف و ترجمه کتاب و محتوای علمی

پیشنهاداتی برای بهبود پژوهش‎های خیر در کشور

 علاوه بر این، ازآنجاکه تاریخ کار خیر در کشور ما -به‌ویژه در زمینه وقف- نشان می‌دهد بسیاری از موقوفات -در اَشکال گوناگون- به تولید و گسترش دانش اختصاص داشته و یکی از عوامل پیشرفت عظیم علمی و تمدنی نیز همین موقوفات علمی بوده است (که متأسفانه امروزه توجه کمتری به آن می‌شود) به نظر می‌رسد درباره ارتباط دانش و پژوهش با کار خیر در کشور باید بازنگری اساسی شود. برای این امر، پیشنهادهای زیر عرضه می‌شود:

الف- تعریف جایگاه‌‌های ساختاری برای ارتباط با خیرین: پیشنهاد می‌شود مانند وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نیز جایگاهی سازمانی در تراز قائم‌مقام وزیر برای ارتباط با خیرین و مشارکت مردمی تأسیس شود. علاوه بر این، ایجاد جایگاه مشاور امور خیر برای رئیسان دانشگاه‌های کشور نیز توصیه می‌شود (در حال حاضر برخی از دانشگاه‌های کشور، این جایگاه را دارا هستند).

ب- راه‌اندازی مراکز علمی مرتبط با امور خیر: همان طور که گفته شد یکی از مشکلات عرصه خیر، به رسمیت شناخته نشدن آن نزد سیاستگذاران و دانشمندان است. نتیجه این نشناختن، بهره‌برداری نکردن از توان این عرصه است. از این رو، پیشنهاد می‌شود امر خیر در قالب رشته تحصیلی، دانشکده، پژوهشکده، انجمن و کتابخانه تخصصی، وارد فضای علمی کشور شود و قطب پژوهشی آن نیز تعیین شود.

ج- هدایت محتوای فعالیت‌های علمی: قبل از ایجاد ساختارهای رسمی و مراکز علمی -که به پیش‌زمینه و اعتبارات خاص نیاز دارند- می‌توان محتوای فعالیت‌های علمی را به سمت عرصه خیر سوق داد. تألیف و ترجمه کتاب، تألیف مقاله و پایان‌نامه و یا برگزاری همایش علمی و راه‌اندازی انجمن علمی، فعالیت‌های علمی دردسترس‌تر، کم‌هزینه‌تر و مؤثری است که می‌تواند آغاز شود.

د- توسعه مشارکت خیرین در دانشگاه‌ها: در کشورهای مختلف خصوصاً امریکا و برخی از کشورهای اروپایی، منبع بسیاری از هدایا و موقوفات دانشگاه‌ها، دانش‌آموختگان، استادان و کارکنان بازنشسته و حتی خانواده‌های دانشجویان هستند. در واقع، دانشگاه‌ها، ارتباط خود را با این جمع که هر ساله بر تعداد آن‌ها افزوده می‌شود حفظ می‌کنند و با راه‌اندازی کانون‌ها و انجمن‌های مختلف، ضمن فعالیت‌های علمی، اجتماعی و خیرخواهانه، احساس تعلق سازمانی افراد را به دانشگاه حفظ می‌کنند. از این رو، افراد، نخستین گزینه برای هدایای خیرخواهانه را دانشگاه محل تحصیل یا کار خود می‌دانند. در ایران، نه‌تنها این ارتباط با دانش‌آموختگان و استادان قطع می‌شود بلکه فرآیندهای اداری ناکارآمد و موانع بسیاری برای حضور خیرین در دانشگاه وجود دارد.

  [1]Bayes Business School

[2] St Mary's University

[3] The Center for Philanthropic Studies

[4] Vrije Universiteit Amsterdam

[5] Centre for Charitable Giving & Philanthropy (CGAP)

[6] Center for Public & Nonprofit Leadership

[7] Georgetown University's McCourt School of Public Policy