قرآن کریم آخرین کتابی است که خداوند برای هدایت انسان‌ها نازل کرده است و یکی از مهم‌ترین وجوه اهمیتش را نیز باید در همین نکته جست‌وجو کرد. حال این قرآن به مثابۀ مظروفی است که در هر ظرفی قرار بگیرد آن ظرف را به شرف خود مشرف می‌کند. از جمله این ظروف می‌تواند روزها و ماه‌هایی از سال باشد و یکی از این ماه‌ها که قرآن در آن جای گرفته است، رمضان است. با این وصف، یکی از وجوه فضلیت‌مندی ماه رمضان را می‌توان گره خوردن آن با نزول قرآن تلقی کرد؛ «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ» (بقره/ 185) حال که قرآن در این ماه نازل شده است و یکی از وجوه امتیاز مهم آن نسبت به دیگر ماه‌ها قرآن است، مواجهه با قرآن از قبیل خواندن و عمل کردن به آیات آن در این ماه از فضلیت دوچندانی برخوردار می‌شود.

 در آیات قرآن می‌توان مضامین مختلفی اعم از مضامین اعتقادی، فقهی و اخلاقی یافت که ذیل هریک، آیات مختلفی نازل شده است. اما آنچه که در این نوشتار محل توجه قرار می‌گیرد، بُعد اخلاقی آیات قرآن و در این میان نیز، آیاتی است که در آن‌ها از فضیلت‌ دستگیری از مستمندان و نیازمندان سخن رفته است. 

 دلیل چنین انتخابی این است که در روایات مختلفی از فضیلت و اهمیت دیگردوستی و اطعام به نیازمندان و موضوعاتی از این دست در ماه مبارک رمضان سخن رفته است. برای نمونه در روایتی به نقل از پیامبر اکرم (ص) آمده است: «أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْکُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عِتْقُ نَسَمَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ، فَقِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ لَيْسَ كُلُّنَا يَقْدِرُ عَلَى ذَلِكَ فَقَالَ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَة». (عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 295) در این سخن، اهمیت افطاری دادن بازتاب یافته است و بیان شده که ولو به اندازه یک خرما هم باشد انسان باید نسبت به این موضوع اهتمام ورزد. یا در روایت دیگری آمده است: «وَ تَصَدَّقُوا عَلَی فُقَرَائِکُمْ وَ مَسَاکِینِکُمْ» (همان) به این معنا که در ماه رمضان به فقیران و مسکینان صدقه بدهید.

 دربارۀ دلایل تأکید بر دست‌گیری از نیازمندان در ماه مبارک رمضان می‌توان تحلیل‌های مختلفی ارائه کرد؛ از جمله اینکه دین در ماه رمضان در صدد است تا به ساحت اجتماع نیز توجه داشته باشد و ماه رمضان را فرصتی برای ایفای مسئولیت اجتماعی مسلمانان نیز قرار داده است. اما چه‌بسا بتوان از دلیل قرآنی هم برای این تأکید سخن به میان آورد. توضیح اینکه، چنان‌که گذشت اولاً عظمت ماه رمضان به این است که قرآن در آن نازل شده است، ثانیاً باید نسبت به قرائت و عمل به آیات قرآن در این ماه اهتمام بیشتری ورزید و ثالثاً یکی از مهم‌ترین دستورات قرآن دستگیری از نیازمندان است. بنابراین در پاسخ به این پرسش که چرا نیکوکاری در ماه رمضان از اهمیت و فضیلت برخوردار است؟ می‌توان گفت: زیرا این ماه نسبت به دیگر ماه‌ها به واسطه نزول قرآن برتری یافته است، در نتیجه فضلیت اعمال انسان‌ها نیز دوچندان و بلکه بیشتر خواهد بود، بنابراین عمل به آیات قرآن هم فضیلتی چندین‌برابر دارد و دستگیری از نیازمندان هم جامه عمل پوشاندن به این قسم از آیات قرآن است.

 بر این اساس، به نظر می‌رسد بیش و پیش از اینکه بنا باشد از فضیلت نیکوکاری در ماه رمضان سخن رود، باید به صورت مبنایی دلیل اهمیت این کار توصیف شود. در اینصورت برای مردم نیز کاملاً واضح خواهد شد که چرا می‌خواهند در این ماه نیکوکارتر باشند. پس از تبیین این موارد مبنایی است که نوبت به کم‌وکیف نیکوکاری و دستگیری از نیازمندان می‌رسد. در این بخش نیز دو نکته قابل توجه است؛ نخست بحث کمیت است. یعنی انسان هرچقدر بتواند کار خیر بیشتری انجام دهد، به همان میزان نزد خدا هم عزیزتر خواهد بود. اما یک بعد مهم دیگر عبارت از کیفیت است که اهمیتش از کمیت‌گرایی بیشتر است. 

 در توضیح چرایی تقدم کیفیت بر کمیت در ساحت نیکوکاری در ماه مبارک رمضان می‌توان از یک آیه قرآن و یک سخن پیامبر (ص) سخن به میان آورد. سخن پیامبر (ص) همان است که چند سطر پیش بازتاب یافت. در آنجا آمده است که پیامبر (ص) توصیه می‌کنند حتی اگر شده به اندازه یک خرما انسان‌ها نسبت به افطاری دادن اهتمام داشته باشند. اگر کیفیت مهم نبود، هرگز چنین سخنی از پیامبر (ص) صادر نمی‌شد؛ زیرا افطاری دادن با این حجم کم، آنگاه فضیلت دارد که از یک نیت صادقانه و با اخلاص برخاسته باشد. بر این اساس، در وهله نخست باید نیت را اصلاح کرد و شرط اول قدم آن است که انسان صادق باشد. اگر چنین بود، یک خرما هم کار هزاران خرما را می‌کند.

 حال که سخن از تشبیه یک به هزار به میان آمد، مناسب است تا از دلیل قرآنی هم پرده‌برداری شود. قرآن در آیات مختلفی سخن از این دارد که انسان‌ها براساس احسن عمل پاداش می‌بینند و نه اکثر عمل؛ «وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ» (نحل/ 96) اما یکی از آیاتی که در این زمینه وضوح بیشتری دارد، آیه سوم سوره قدر است: «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ». در اینجا سخن از این است که یک شب قدر به اندازه هزار ماه است. این یعنی اگر یک شب قدر انسان کیفیت لازم را داشته باشد و انسان بتواند آن را درک کند، عمر او آباد خواهد شد. پس از این آیات هم برمی‌آید که باید کیفیت را مقدم داشت؛ حال هر کس بنا بر سلیقه و صلاح‌دید خود می‌تواند پای در مسیر دست‌گیری از نیازمندان بگذارد و با لحاظ تقدم کیفیت بر کمیت و با لحاظ اهمیت قرآنی نیکوکاری در ماه رمضان، در راستای ایفای مسئولیت اجتماعی خود گام بردارد.

 بنابراین، در ماه نزول قرآن، عمل به قرآن بالاترین فضیلت است و یکی از مضامین مهم برای عمل، دست‌گیری از نیازمندان است. برای نمونه می‌توان به آیۀ 38 سوره روم اشاره کرد: «فَآتِ ذَا الْقُرْبَىٰ حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ لِّلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ». حال در این زمینه کیفیت بر کمیت تقدم دارد و با لحاظ این نکات مبنایی، شرایط جامعه باید برای نیکوکاری مهیا شود.

یادداشت از دکتر مرتضی اوحدی

پژوهشگر دین و مدرس دانشگاه