14 بهمن 1403
درآمدی بر جلوه‌های نیکوکاری در صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه مملو از جلوه‌های اجتماعی، خیرخواهانه و نیکوکارانه است که  تاکنون کمتر به آن توجه شده؛ برای نمونه، در فقره چهارم از دعای سی‌ام،  امام سجاد (ع) از خداوند می‌خواهند تا همنشینی با فقیران را برایشان محبوب  گرداند و همچنین در این همنشینی، خداوند به ایشان صبر عنایت فرماید تا در  بهترین شکل انجام شود.

 به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، پنجم شعبان، مصادف با ولادت امام سجاد (ع)؛ زین‌العابدین است. نام امام سجاد (ع) از طرفی با وقایع عاشورا و حوادث پس از آن گره خورده است و از سوی دیگر دعا و مناجات را برای شیعیان تداعی می‌کند؛ زیرا امام (ع) پس از عاشورا با خطبه‌های خود به تبیین قیام سیدالشهداء (ع) و رسواکردن بنی‌امیه پرداختند و در دوران امامت خویش با کاربست دعا و مناجات، به نشر معارف دین پرداختند. ایشان با درود فرستادن بر محمد (ص) و آل محمد در ادعیه خود، نام و یاد پیامبر را در جامعه زنده نگه داشتند؛ جامعه‌ای که در آن امویان حکومت می‌کردند و با به شهادت رساندن امام حسین (ع) در پی آن بودند تا سنت پیامبر و دین الهی را نابود کنند.

 ادعیه امام سجاد (ع) در کتاب وزین صحیفه سجادیه جمع‌آوری شده است؛ کتابی که اکنون مشتمل بر 54 دعاست و در این ادعیه به موضوعات مختلفی اشاره شده است. از جمله موضوعات مهمی که در صحیفه سجادیه بازتاب یافته است، توجه به حقوق دیگران در قالب نیکوکاری و دست‌گیری از نیازمندان و مشارکت مؤثر و مثبت اجتماعی است. بر این اساس، برخی از فقرات صحیفه که مضمون آن‌ها نیکوکاری و دیگردوستی است در این نوشتار مورد بررسی قرار می‌گیرد. 

 نخستین موضوعی که باید از آن سخن به میان آورد، توجه به فقرا است. برای نمونه در فقره سوم از دعای سی‌ام آمده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ احْجُبْنِي عَنِ السَّرَفِ وَ الِازْدِيَادِ، وَ قَوِّمْنِي بِالْبَذْلِ وَ الِاقْتِصَادِ، وَ أَجْرِ مِنْ أَسْبَابِ الْحَلَالِ أَرْزَاقِي، وَ وَجِّهْ فِي أَبْوَابِ الْبِرِّ إِنْفَاقِی، وَ ازْوِ عَنِّی مِنَ الْمَالِ مَا يُحْدِثُ لِي مَخِيلَةً أَوْ تَأَدِّياً إِلَى بَغْيٍ أَوْ مَا أَتَعَقَّبُ مِنْهُ طُغْيَاناً»؛ یعنی خدايا بر محمد و آل او درود فرست و مرا از اسراف و زياده‌روى بازدار، روزی‌هاى مرا از وسائل حلال روان گردان، انفاق و خرج كردنم را در راه‌هاى خير و نيكى بگردان، آن دارایى را كه براى من گردنكشى و خودبينى آورد، يا به ظلم و ستم بكشاند، يا در پى آن گرفتار طغيان و سركشى گردم، از من بگير. افزون بر این در فقره چهارم از این دعا آورده است: «اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَيَّ صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ، وَ أَعِنِّی عَلَى صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ». امام (ع) در این دعا از خداوند می‌خواهند تا همنشینی با فقیران را برایشان محبوب گرداند و همچنین در این همنشینی، خداوند به ایشان صبر عنایت فرماید تا با بهترین شکل انجام شود. 

 از این دو فقره دعا می‌توان چنین برداشت کرد که اولاً امام (ع) تأکید می‌کنند که باید انسان بر مال خود به‌نحوی مدیریت داشته باشد که از طرفی به انفاق در راه خیر و نیکی بپردازد و از طرف دیگر مواظب باشد که به اسراف و زیاده‌روی دچار نشود. همچنین از نتایج انفاق کردن در راه خدا دور شدن انسان از تکبر و ستمگری بیان شده است. ثانیاً امام (ع) همنشینی با فقیران را از خداوند درخواست می‌کند؛ آن هم همنشینی‌ای که با علاقه و محبت باشد. این بیان امام (ع) نشان می‌دهد که چه‌بسا همیشه هم نباید به نیازمندان کمک مالی کرد، بلکه آن‌ها به کمک‌های عاطفی هم نیاز دارند و همین که انسان با آن‌ها بنشیند و وقت بگذراند هم کنش فضیلت‌مندانه‌ای را انجام داده است.

 امام سجاد (ع) در فقره 23 از دعای 20 صحیفه آورده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ امْنَعْنِي مِنَ السَّرَفِ، وَ حَصِّنْ رِزْقِی مِنَ التَّلَفِ، وَ وَفِّرْ مَلَكَتِي بِالْبَرَكَةِ فِيهِ، وَ أَصِبْ بِي سَبِيلَ الْهِدَايَةِ لِلْبِرِّ فِيمَا أُنْفِقُ‏ مِنْهُ»؛ یعنی خدايا بر محمد و آل او درود فرست و مرا از زياده‌‏روى بازدار و روزی‌ام را از تباه شدن نگاه دار، و دارایی‌ام را به بركت و زياد نمودن افزون گردان و مرا به نيكویى آنچه از آن دارایى انفاق می‌کنم به راه راست هدایت فرما. امام (ع) در این بخش، هدایت را در گرو انفاق کردن معرفی می‌کنند و از خدا می‌خواهند تا در عوض انفاق، هدایت نصیبشان شود.

 در فقره 16 از دعای 45، امام (ع) بر صدقه دادن تأکید کرده‌اند: «وَ تَصَدَّقُوا لَكَ طَلَباً لِمَزِيدِكَ، وَ فِيهَا كَانَتْ نَجَاتُهُمْ مِنْ غَضَبِكَ، وَ فَوْزُهُمْ بِرِضَاك»؛ یعنی [خدایا] بندگانت در راه تو صدقه دادند تا به ثوابشان بيفزايى و در صدقه دادن رهايی آن‌ها از خشم تو و كاميابيشان به خشنودى تو وجود داشت. این بیان امام (ع) نیز نشان می‌دهد که نتیجه صدقه دادن، رهایی انسان از خشم خدا و رستگار شدن است. اهتمام داشتن به امور دیگران و به خصوص نیازمندان به حدی برای امام (ع) اهمیت دارد که در فقره سوم از دعای هشتم صحیفه آمده است: «وَ الْإِزْرَاءِ بِالْمُقِلِّينَ وَ سُوءِ الْوِلَايَةِ لِمَنْ تَحْتَ أَيْدِينَا وَ تَرْكِ الشُّكْرِ لِمَنِ اصْطَنَعَ الْعَارِفَةَ عِنْدَنَا»؛ یعنی [خدایا] از خوار شمردن فقرا و نيازمندان، بدرفتارى با زيردستان و شكر به جا نياوردن از كسی كه به ما نيكوی كرده است [به تو پناه می‌برم].

 بر این اساس، امام (ع) نسبت به تعاملات اجتماعی حساسیت دارند و تأکید می‌کنند که باید نیازمندان مدنظر قرار گیرند. اما از جمله گروه‌هایی که انسان باید به آن‌ها توجه داشته باشد، والدین است. به‌نحوی‌که در فقرات ششم و هفتم دعای بیست‌وچهارم آمده است: «اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِي، وَ أَطِبْ لَهُمَا كَلَامِي، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِيكَتِي، وَ اعْطِفْ عَلَيْهِمَا قَلْبِي، وَ صَيِّرْنِي بِهِمَا رَفِيقاً، وَ عَلَيْهِمَا شَفِيقاً * اللَّهُمَّ اشْكُرْ لَهُمَا تَرْبِيَتِي، وَ أَثِبْهُمَا عَلَى تَكْرِمَتِي، وَ احْفَظْ لَهُمَا مَا حَفِظَاهُ مِنِّي فِی صِغَرِی»؛ یعنی خدايا صدايم را در برابر ايشان آهسته و سخنم را خوشايند و خويم را نرم نما، دلم را بر آن‌ها مهربان كن، مرا به ايشان سازگار و بر آنان رحيم گردان، خدايا آنان را به پرورش من جزا دِه و در گرامى داشتنم پاداش ده و آنچه در كودكى از من محافظت کرده‌اند براى آن‌ها نگاه دار.

 همچنین در فقره 10 از دعای 20 صحیفه، از خیرخواهی مشفقانه برای مردم سخن رفته است و امام (ع) از خداوند می‌خواهند تا در گستردن عدل، فروخوردن خشم، خاموش كردن آتش دشمنى و به هم پيوستن تفرقه‌جويان، آشتى دادن خصم، فاش كردن نيكى، پوشيدن عيب‌ها، نرم‌خويى و فروتنى، نيک‌سيرتى، بيرون راندن باد غرور از سر، خوشخويى و سبقت در فضيلت، ايثار در بخشش، دم فروبستن از عيب ديگران، گفتن سخن حق هرچند دشوار باشد، اندک شمردن نيكی‌هاى خود در كردار و گفتار هرچند بسيار باشد و بسيار شمردن بدی‌هاى خود در كردار و گفتار هرچند اندک باشد توفیق یابند؛ «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنِي بِحِلْيَةِ الصَّالِحِينَ، وَ أَلْبِسْنِی زِينَةَ الْمُتَّقِينَ، فِي بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ كَظْمِ الغَيْظِ، وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ، وَ ضَمِّ أَهْلِ الْفُرْقَةِ، وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَيْنِ، وَ إِفْشَاءِ الْعَارِفَةِ، وَ سَتْرِ الْعَائِبَةِ، وَ لِينِ الْعَرِيكَةِ، وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ، وَ حُسْنِ السِّيرَةِ، وَ سُكُونِ الرِّيحِ، وَ طِيبِ الْمُخَالَقَةِ، وَ السَّبْقِ إِلَى الْفَضِيلَةِ، وَ إِيثَارِ التَّفَضُّلِ، وَ تَرْكِ التَّعْيِيرِ، وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ إِنْ عَزَّ، وَ اسْتِقْلَالِ الْخَيْرِ وَ إِنْ كَثُرَ مِنْ قَوْلِي وَ فِعْلِي، وَ اسْتِكْثَارِ الشَّرِّ وَ إِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلِي وَ فِعْلِی».

 از دیگر بخش‌های صحیفه سجادیه که اهمیت مشارکت اجتماعی مؤثر را نشان می‌دهد، فقره ششم از دعای هجدهم است؛ «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ وَفِّقْنَا فِي يَوْمِنَا هَذَا وَ لَيْلَتِنَا هَذِهِ وَ فِي جَمِيعِ أَيَّامِنَا لِاسْتِعْمَالِ الْخَيْرِ، وَ هِجْرَانِ الشَّرِّ، وَ شُكْرِ النِّعَمِ، وَ اتِّبَاعِ السُّنَنِ، وَ مُجَانَبَةِ الْبِدَعِ، وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَ حِيَاطَةِ الْإِسْلَامِ، وَ انْتِقَاصِ الْبَاطِلِ وَ إِذْلَالِهِ، وَ نُصْرَةِ الْحَقِّ وَ إِعْزَازِهِ، وَ إِرْشَادِ الضَّالِّ، وَ مُعَاوَنَةِ الضَّعِيفِ» یعنی خدايا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و ما را در اين روز و اين شب و هرروز به انجام دادن كارهاى نيک و دورى از كارهاى ناپسند توفيق دِه و به شكر نعمت‌ها و پيروى از سنت‌ها و دورى از بدعت‌ها و امر به معروف و نهى از منكر و پاسداشت اسلام و نكوهش باطل و نصرت حق و عزيزداشتن آن و راهنمايى گمگشتگان و يارى ناتوانان و فريادرسى ستمديدگان، توفيق ده. افزون بر این، سراسر دعای بیست‌وششم با عنوان «وَ كَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ لِجِيرَانِهِ وَ أَوْلِيَائِهِ إِذَا ذَكَرَهُمْ» مشتمل بر توجه به حقوق دیگران است که به دلیل مجال محدود این نوشتار از آوردن این دعا صرف‌نظر و مطالعه و تأمل در آن به عهده خوانندگان گذارده می‌شود.

 بنابراین، براساس مطالبی که از نظر گذشت، توجه به دیگری و دیگردوستی یکی از موضوعات مهم بازتاب‌یافته در صحیفه سجادیه است. امام (ع) نسبت به همنشینی با فقیران و دست‌گیری از ایشان تأکید می‌کنند و همچنین انسان را به حضور مؤثر در جامعه فرامی‌خوانند و توصیه می‌کنند که انسان حقوق دیگران را که از جمله مهم‌ترین آن‌ها والدین هستند، رعایت کند. 

 پی‌نوشت:

 در ترجمه ادعیه‌ای که از صحیفه سجادیه نقل شده‌اند از ترجمه علی‌نقی فیض‌الاسلام اصفهانی و عبدالمحمد آیتی استفاده شده است.


لطفا به این مطلب امتیاز دهید
Copied!

دیدگاه خود را بنویسید

  • {{value}}
این دیدگاه به عنوان پاسخ شما به دیدگاهی دیگر ارسال خواهد شد. برای صرف نظر از ارسال این پاسخ، بر روی گزینه‌ی انصراف کلیک کنید.
دیدگاه خود را بنویسید.
کمی صبر کنید...