امام سجاد (ع) می‌فرمود خدایا! همنشینی با نیازمندان را نصیب من کن!
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، ۳۰ تیر ۱۴۰۴ مقارن با ۲۵ محرم الحرام، به روایتی سالروز شهادت امام سجاد (ع) است. بر همین اساس تصمیم گرفتیم تا به بررسی موضوع «نیکوکاری و مصادیق آن در صحیفه سجادیه» بپردازیم. در این راستا با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا اعوانی؛ شارح صحیفه سجادیه و پژوهشگر دینی به گفتوگو پرداختیم.
اعوانی در ابتدا و در پاسخ به این پرسش که سیره امام سجاد (ع) در رسیدگی به نیازمندان چگونه بوده است و همچنین توجه به نیازمندان و دستگیری از آنها چه میزان در صحیفه سجادیه بازتاب یافته است؟ بیان کرد: عمل هر کسی متناسب با باور آن شخص رقم می‌خورد. وقتی باور انسان یک چیزی شد، متناسب با آن باور هم عمل می‌کند. در این زمینه دربارۀ خود امام سجاد (ع) مثالی می‌زنم تا مشخص کنم که منظور چیست. در دعای ۳۵ صحیفه سجادیه، امام سجاد (ع) اینطور با خدا صحبت می‌کنند: «وَ اعْصِمْنِی مِنْ أَنْ أَظُنَّ بِذِی عَدَمٍ خَسَاسَةً أَوْ أَظُنَّ بِصَاحِبِ ثَرْوَةٍ فَضْلًا» یعنی خدایا من را حفظ کن تا گمانم این نباشد که آنکه ندار و فقیر است، آدم پستی است یا کسی که صاحب ثروت است را صاحب فضیلت و برتری بدانم. نگاه در جامعه زمان امام سجاد (ع) و گاهی اوقات در برخی جا‌ها در عصر حاضر این است که فقیر، پست است و آنکه از نظر مالی ثروتمند است، صاحب فضل و فضیلت محسوب می‌شود. وقتی نگاه این است، طبیعتاً انسان متناسب با همین نگاه عمل می‌کند. مثلاً با فقرا متکبرانه برخورد می‌کند و از آنها در مورد خودش انتظارات نابه‌جایی می‌یابد.
محبوبیت اُنس با فقرا نزد امام سجاد (ع)
وی در ادامه افزود: اما گوینده این جملات در دعای ۳۵، وقتی فضا را می‌بیند، از خدا می‌خواهد که اینطور نباشد. البته که امام سجاد (ع) اینگونه نیست، بلکه با این دعا می‌خواهد به ما رفتار صحیح را بیاموزد. بنابراین، امام سجاد (ع)، متناسب با باوری که دارند عمل می‌کنند؛ یعنی با فقرا انس می‌گیرند. باور مردم این بود که آنکه دارا است صاحب فضیلت است و آنکه ندارد نیز آدم پستی است. کسی که نگاهش این است با آدم‌های پست انس نمی‌گیرد، اما وقتی امام (ع) اینطور دعا می‌کنند و باورشان این است که کسی که فقیر است لزوماً پست نیست، دقیقاً بر این اساس عمل می‌کنند؛ لذا امام سجاد (ع) با فقرا زیاد نشست‌وبرخاست می‌کرد و آنقدر با فقرا نشست‌وبرخاست و انس داشت و این کار محبوبش بود که برای برخی نزدیکان امام (ع)، سؤال ایجاد می‌کرد.
اعوانی تصریح کرد: برای نمونه یکی از آن افراد، شخصی به نام «نافع بن جبیر» است. نافع می‌گوید یک روز به امام سجاد (ع) عرض کردم که شما مدام با آدم‌های فقیر و کم‌برخوردار جامعه انس دارید و مجالست می‌کنید. دلیل این کار چیست؟ امام (ع) فرمودند: من با کسی مجالست می‌کنم که انس و نشست‌وبرخاست با او، به دین من سود برساند. یعنی اگر امام (ع) با نیازمندان همنشین می‌شد، برای جلب رضای خدای متعال بود.
این پژوهشگر دینی بیان کرد: این انس و نشست‌وبرخاست و محبوب بودن این کار نزد امام سجاد (ع) به نحوی است که در دعای ۳۰ صحیفه سجادیه ظهور و بروز می‌یابد. ایشان در این دعا می‌فرمایند: «اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَیَّ صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ»؛ یعنی خدایا همنشینی با فقرا را محبوب من قرار بده. بنابراین نگاه امام سجاد (ع) این است که همنشینی با فقرا محبوب او باشد و این کار را دوست داشته باشد. دلیل امام (ع) هم این است که این کار به دینش سود می‌رساند.
وی افزود: در ادامه امام (ع) می‌فرمایند: «وَ أَعِنِّی عَلَى صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ»؛ یعنی خدایا وقتی با فقرا همنشین می‌شوم و مصاحبت دارم، به من حسن صبر هم عنایت بفرما. گاهی اوقات ممکن است مطالبی از ناحیه آنها صادر شود که انسان صبر نکند بلکه بی‌صبری کند و بعد، از این مجالست دوری کند؛ بنابراین امام (ع) از خدا طلب صبر هم می‌کند. زمانی انسان در یک مسیر از خداوند طلب صبر می‌کند که آن مطلب بسیار مهم باشد که اهمیت موضوع در نگاه ایشان را می‌رساند.
برخورد کریمانه امام چهارم با جزامیان طردشده
این شارح صحیفه سجادیه در ادامه تصریح کرد: در سیره امام سجاد (ع)، انس با فقرا گاهی اوقات ظهور و بروز داشته و دیگران هم می‌دیدند و گاهی اوقات نیز به صورت مخفیانه بوده است. یعنی مردم می‌دیدند که امام (ع) با فقرا انس دارد. برای نمونه یک گروه که در زمان امام سجاد (ع) نوعاً مورد طرد بودند، جزامی‌ها بودند. از حیث اقتصادی نیز بسیار فقیر بودند. یکبار داشتند غذا می‌خوردند و حضرت نیز داشت از آنجا رد می‌شد. به امام سجاد (ع) پیشنهاد دادند تا با آنها هم‌غذا شود و حضرت (ع) فرمودند: خدا می‌داند که من روزه هستم و بعد حضرت وقتی به منزل تشریف بردند، دستور دادند تا غذای خوبی تهیه شود و بعد خودشان رفتند و از اینها دعوت کردند تا شب بعد از افطار مهمان ایشان باشند و حضرت سر این سفره با آنها نشستند و هم‌غذا شدند. این ظهور و بروز قضیه به قدری بود که حتی از ناحیه اصحاب حضرت، گاهی اوقات مورد توجه قرار می‌گرفت که می‌گفتند چرا انقدر با اقشار ضعیف جامعه دارید.
وی اظهار داشت: حتی ظهور و بروز این رفتار به گونه‌ای بود که در نیمه‌های شب، گاهی اوقات اصحاب، حضرت را می‌دیدند و می‌خواستند کیسه‌هایی که امام (ع) برای فقرا حمل می‌کنند را حمل کنند که اجازه نمی‌دادند. اما معمولاً و در بسیاری از موارد اینها مخفیانه بود؛ یعنی در طول حدود ۳۴ سال امامت امام سجاد (ع)، این قضیه بدین‌صورت شکل گرفته است. در جلد ۴۶ بحارالانوار، علامه مجلسی اینطور نقل می‌کند: در خبر آمده است که وقتی تاریکی شب همه‌جا را فرامی‌گرفت و چشم‌ها به خواب می‌رفت، حضرت سجاد (ع) از منزل به سمت منزل فقرا بیرون می‌رفت؛ در حالی که غذا‌ها را داخل کیسه‌ای می‌گذاشت و بر دوش مبارک می‌انداخت و چهره را نیز می‌پوشاند.
ماجرای آبگوشت‌هایی که امام سجاد (ع) برای نیازمندان تدارک می‌دید
اعوانی با اشاره به ادامه روایت تصریح کرد: روزی که امام سجاد (ع) روزه می‌گرفت، که ایشان زیاد هم اهل روزه گرفتن بودند، یک گوسفند قربانی می‌کردند و آبگوشت مناسبی درست می‌کردند و حوالی افطار درِ دیگ را برمی‌داشتند و یک نفس عمیق می‌کشیدند و بعد دستور می‌دادند که آن را بین فقرا تقسیم کنند. نیازمندان را نیز به دلیل انس زیاد با آنها به نام می‌شناختند. بعد وقتی کل دیگ تمام می‌شد، می‌رفتند و با نان و نمک افطار می‌کردند و به آن آبگوشت لب نمی‌زدند.
وی اظهار کرد: در ادامه روایت بحارالانوار آمده است: زیاد اتفاق می‌افتاد که فقرا، دم در منزلشان در دل شب که همه خواب بودند ایستاده منتظر بودند و از دور که می‌دیدند آن فرد کیسه‌به‌دوش می‌آید، از دور به یکدیگر بشارت می‌دادند و می‌گفتند صاحب کیسه آمد. دو، سه شب گذشت و صاحب کیسه نیامد. بعد فقرا پیگیری کردند و گفتند آیا در این یکی دو روز کسی در مدینه از دنیا نرفته است؟ گفتند آری، علی بن الحسین (ع) از دنیا رفته است و تازه فهمیدند صاحب کیسه چه کسی بوده است. امام سجاد (ع) این است؛ یعنی بسیار با فقرا همنشین بود و انس داشت و حتی در نیمه‌های شب، دستگیری می‌کرد.
اعوانی با اشاره به فقراتی از صحیفه سجادیه تصریح کرد: امام سجاد (ع) در دعای هشتم صحیفه سجادیه که استعاذه است و به خدا پناه می‌برند، یکی از چیز‌هایی که از آن به خدا پناه می‌برند این است: «وَ الْإِزْرَاءِ بِالْمُقِلِّینَ»؛ یعنی خدایا به تو پناه می‌بریم از اینکه بخواهیم کسانی که از نظر مادی ندار هستند را خوار بشماریم یا تحقیر کنیم. یعنی امام سجاد (ع) حتی در نحوه برخورد با انسان‌هایی که دارای فقر مادی‌اند حساس بود. در مورد این مطلب، روایات متعددی داریم و ما فقط در مورد امام سجاد (ع) صحبت می‌کنیم؛ بنابراین سیره حضرت (ع) در نحوه انس با فقرا و رسیدگی به نیاز آنها به اینصورت بوده است.
امام سجاد (ع) و درخواست اشتغال شبانه‌روزی به کار خیر
وی در ادامه بیان کرد: در بخش دیگری از دعای هشتم آمده است: «وَ مِنْ فِقْدَانِ الْکَفَافِ»؛ یعنی خدایا به تو پناه می‌برم از اینکه به قدر کفایت نداشته باشم. یا در دعای ششم صحیفه که برای هر صبح و شب ما آمده است، در بند هجدهم، امام (ع) به شکل دغدغه‌مند با خدا صحبت می‌کنند و می‌فرمایند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ وَفِّقْنَا فِی یَوْمِنَا هَذَا وَ لَیْلَتِنَا هَذِهِ وَ فِی جَمِیعِ أَیَّامِنَا لِاسْتِعْمَالِ الْخَیْرِ»؛ یعنی خدایا ما را امروز و امشب و در تمام ایام عمرمان به انجام کار‌های خیر موفق کن. امام (ع) قائل به کار فردی هم نیست؛ زیرا نمی‌فرمایند «وفقنی؛ من را موفق بدار»؛ چه اینکه در صحیفه «وفقنی» را هم داریم، اما اینجا امام (ع) از مجموعه امت این انتظار را دارند و می‌خواهند که همه ما در این مورد از خداوند طلب توفیق کنیم.
اعوانی تصریح کرد: بنابراین، اولین چیزی که امام سجاد (ع) به ما یاد می‌دهند تا از خداوند به صورت شبانه‌روزی بخواهیم، اشتغال به کار خیر است. این موضوع، آنقدر از نظر امام (ع) مهم است که در دعای ۲۰ صحیفه که به دعای مکارم‌الاخلاق معروف است می‌فرمایند: «وَ أَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَى یَدِیَ الْخَیْرَ»؛ یعنی خدایا این خیر را به دست من برای مردم جاری کن. چه‌بسا که این فرمایش حضرت (ع)، به آیه ۲۶ سوره آل عمران توجه می‌دهد که در آن آمده است: «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ». در اینجا خداوند می‌گوید:ای پیامبر (ص)، بگو که خیر به دست خدا است. حال امام سجاد (ع) می‌گویند: خدایا این خیری که به دست تو است را به دست من برای مردم جاری کن. ظهور و بروز این مطلب در صحیفه بسیار عجیب است.
این شارح صحیفه سجادیه در ادامه و پاسخ به این پرسش که امام (ع) به چه وجوه و مصادیقی از نیکوکاری در صحیفه سجادیه پرداخته‌اند؟ بیان کرد: یکی از گروه‌هایی که امام سجاد (ع) نسبت به آنها حساس است، افرادی‌اند که سنی از آنها گذشته است. برای نمونه در دعای ۲۰ می‌فرمایند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ اجْعَلْ أَوْسَعَ رِزْقِکَ عَلَیَّ إِذَا کَبِرْتُ»؛ یعنی خدایا وسیع‌ترین رزق من را در طول عمرم زمانی قرار بده که سنم بالاست؛ بنابراین جا دارد افرادی که به کار‌های خیر می‌پردازند به نحوی برخورد کنند که مخصوصاً کسانی که ریششان را در اسلام سفید کرده‌اند، عزتشان حفظ شود و اگر در میان فقرا افرادی هستند که سنین بالا دارند، به آنها توجه بیشتری صورت بگیرد؛ زیرا اینها یک عمر می‌توانستند دارا باشند، ولی اراده خدا بر این تعلق گرفته است که زندگی آنها مشکلاتی داشته باشد یا احیاناً حقی از آنها توسط برخی افراد ضایع شده باشد.
ارشاد گمراهان؛ یکی از مصادیق نیکوکاری در صحیفه سجادیه
وی تصریح کرد: بنابراین در زمینه مصادیق نیکوکاری، یکی توجه به نکات مادی است و نکته بعدی اینکه امام (ع) در همان دعای ششم صحیفه و در بند هجدهم می‌فرمایند: «وَ إِرْشَادِ الضَّالِّ»؛ یعنی یکی از مصادیق نیکوکاری این است که افراد را به سمت مبانی و نکات علمی دین سوق دهیم و ارشاد کنیم. یکی از مصادیق قضیه جهاد تبیین که رهبر انقلاب در موردش صحبت کردند، همینجاست که امروز فضای رسانه به شدت دنبال این است که مردم را به سمتی غیر از سمت واقعیت سوق بدهد، بنابراین اگر مبانی درست را بلد باشیم، گمراه نمی‌شویم. بر این اساس، یکی از مصادیق نیکوکاری در صحیفه سجادیه ارشاد گمراه است. یکی از شئون مهم وجود مقدس امام (ع) نیز همین است که نسبت به افراد گمراه، آگاهی بدهد. هر چیزی که انسان نسبت به آن گمراه است، باید در موردش ارشاد شود و این از مهم‌ترین مصادیق خیر و نیکوکاری است.
اعوانی در پاسخ به این پرسش که به طور مشخص آیا می‌توان یک یا چند دعای صحیفه را انتخاب کرد که مضمون آنها نیکوکاری و دیگردوستی و خیرخواهی باشد؟ گفت: دعای ۳۰ صحیفه، مربوط به ادای دِین است، اما به مناسبت، امام (ع) در مورد فقرا هم در آن صحبت کرده‌اند. یا دعای ۲۰ در مورد مکارم‌الاخلاق است و به مناسبت، امام (ع) در مورد نیکوکاری هم صحبت کرده‌اند. یا در دعای ششم و سی‌وپنجم نیز همینطور است؛ بنابراین اینطور نیست که امام سجاد (ع) فقط یکجا و یک دعا را به این قصه اختصاص داده باشند. اتفاقا این نیز مهم است که پخش این نکات در جای‌جای صحیفه، نشان می‌دهد که هر کس هر دعایی را با هر نسبتی می‌خواند، به نوعی به این مطلب یعنی دستگیری از نیازمندان توجه داشته باشد.
وی در پایان و پاسخ به این پرسش که از تحلیل نحوه پرداختن امام سجاد (ع) به مفاهیم خیرخواهانه و انسان‌دوستانه در صحیفه سجادیه، چه بهره‌هایی برای زندگی امروز بشر می‌توان به دست آورد؟ تصریح کرد: امام (ع) دارند توجه می‌دهند که عمر انسان محدود است و در این عمر محدود، انسان باید از خدا کمک بگیرد و عمرش را در راه خیر رساندن به مردم سپری کند. اینکه امام (ع) می‌فرمایند خدایا، به صورت شبانه‌روزی ما را برای کار خیر موفق بدار، یعنی همین؛ بنابراین افرادی که به فقرا و نیازمندان کمک می‌کنند، در محضر خدای متعال حجت دارند و مورد توجه خدای متعال‌اند و این چیزی است که باید مورد توجه قرار داد که خداوند ما را از بهترین‌های امت رسول خدا (ص) قرار بدهد.
