به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، این پایگاه خبری بنا دارد با معرفیِ ماهانۀ مفاهیم و اصطلاحات بین‌المللیِ سازمان‌های مردم‌نهاد، مخاطبان را در عرصۀ پژوهش و تعامل با مسائل بین‌المللی اقدامات نیکوکارانه، آشناتر سازد. در قسمت سوم این سلسله‌گزارش‌ها، به معرفی و تعریف «تاب‌آوری» (Resilience)، در رویکردهای موسسات مردم‌نهاد، خیریه‌ها و به طور کلی سازمان‌های جامعه مدنی، خواهیم پرداخت.

تعریف  تاب‌آوری

 تاب‌آوری مفهوم و رویکردی است که در بسیاری از زمینه‌های مختلف از اقتصاد، روانشناسی، جامعه‌شناسی، مهندسی، زیست‌شناسی و علوم محیطی، به‌کار گرفته می‌شود. در بیشتر مواقع از این مفهوم، می‌توانیم در  مواجهه، عبور  و آموختن از یک چالش و تجربه‌، برای آینده استفاده کنیم. در دهه‌های اخیر، تاب‌آوری، در رویکردهای سازمان‌های جامعه‌مدنی، نقشی پررنگ را ایفا می‌کند. بیشتر طرح‌ و برنامه‌های این موسسات، همواره، با مفهوم تاب‌آوری، روبرو بوده‌اند که در حوزه‌های بلایای‌طبیعی و آسیب‌های اجتماعی به کمک آمده و آنان را برای ارائه خدمات بهتر، یاری می‌رسانند.  

 تاب‌آوری، مفهومی مجزا از مدیریت ریسک یا پایداری نیست و به ما کمک می‌کند تا اهداف، چالش‌ها، نحوه برنامه‌ریزی، هماهنگی و استراتژی‌بندی اقدامات برای دستیابی به بهترین شانس ممکن را شناسایی کنیم. تاب‌آوری به سادگی راهی برای صحبت در مورد اهداف پایدار است که بر زمان و بهبود مستمر، تمرکز دارد. آن‌چه در همه تعاریف تاب‌آوری مشترک است در بخش اول، علت را توصیف می‌کند (یا مشکلات مربوط به تاب آوری ) و مؤلفه‌ای است که پیامدها، ویژگی‌ها، عواقب و میزان رضایت ما را توضیح می‌دهد. بخش دوم تعریف تاب‌آوری، در مورد واجد شرایط بودن عمل و توانایی است تا بتوانیم نیازها و فعالیت‌های روزانه خود را در پی وقوع یک مشکل، برآورده کنیم. بنابراین، به طور خلاصه، علل (شوک‌ها و استرس‌ها و مشکلات کلی) به علاوه  توانایی تصمیم‌گیری و مداخله‌ای که منجر به نتیجه می‌شود، تاب‌آوری نام دارد. 

 این مفهوم برای هر سازمانی به صورت متفاوت عمل می‌کند. برای مثال، تاب‌آوری یک شهرداری، می‌تواند صرفاً در مورد حفظ شهری و برنامه‌ریزی برای تداوم ارائه خدمات برای شهروندان در شرایط مختلف آب‌وهوایی، محیطی، سیاسی و اجتماعی باشد. یا برای یک سازمان اهداکننده یا اعطای کمک مالی، تاب‌آوری ممکن است مربوط به زمان‌بندی و مدت تأثیر سرمایه‌گذاری‌های آن‌ها باشد و این‌ که آیا برنامه‌هایی که سرمایه‌گذاری می‌کنند، در طولانی‌مدت مزایایی را ارائه می‌دهند یا خیر. در نهایت، برای بخش جامعه مدنی، تاب‌آوری بیشتر در مورد استراتژی، مکانیسم‌های سازمانی و اولویت‌بندی مداخلات به نفع ذی‌نفعان  و یا موسسه است تا با وجود نوسانات در منابع، تقاضا و بودجه، به اهداف خود برسند. 

تاب‌آوری در خیریه‌ها و ان‌جی‌اوها

 انعطاف‌پذیری و توانایی یک سیستم  (مانند یک خانواده یا جامعه) برای بازگشت به شرایط پیش از فاجعه، معنای ساده مفهوم تاب‌آوری برای یک خیریه و یا ان‌جی‌او می‌باشد. تاب‌آوری در رویکرد این سازمان‌ها، بیشتر به توانایی تحمل (جذب) ضربه‌ها و تنش‌ها و همچنین سازگاری با شرایط دینامیکی و ایجاد پاسخ‌های بلندمدت به علل زمینه‌ای آسیب‌پذیری است. بنابر تعریف علمی این مفهوم، «تاب‌آوری یک ان‌جی‌او یا خیریه، ظرفیتی است که شرایط نامطلوب و  عوامل شوک‌زا را قابل تحمل می‌کند و  عوارض و پیامد طولانی‌مدت برای توسعه ندارند»

 برای مثال، تاب‌آوری به سازمان‌های جامعه مدنی کمک می‌کند تا بفهمند شوک‌ها  چگونه بر معیشت تأثیر می‌گذارند یا از آن‌ برای اتخاذ استراتژی رفاه یک خانواده، بهره گرفته شده و یا می‌تواند رویکردهای سازگاری با تغییرات آب و هوایی را به جوامع عرضه کند. رویکردهایی تاب‌آوری برای تمرکز بر ظرفیت‌ها و ایجاد انعطاف‌پذیری میان افراد، خانواده‌ها، جوامع یا سیستم‌ها، در هنگام بحران‌ها، اتخاذ می‌شوند. 

 در کمک‌های بشردوستانه و توسعه، تاب‌آوری، برای بحث در مورد واکنش‌ها به تغییرات آب‌وهوایی استفاده می‌شود و تعریف ما از تاب‌آوری، توانایی همه اعضای یک جامعه برای پیش‌بینی، واکنش، مقابله، و بازیابی اثرات بلایای طبیعی و کاهش چرخه فقر است. در ان‌جی‌او‌ها یا خیریه‌‌هایی که برای کاهش چرخه فقر فعالیت دارند، تاب‌آوری به کمک می‌آید تا توانایی مقابله با شوک‌ها و استرس‌های روزانه را بهبود بخشد.

چگونه تاب آوری ایجاد کنیم؟
 برای ایجاد تاب‌آوری، خیریه یا سازمان مردم‌نهاد، باید  شش عنصر اساسی را در رویکردهای خود، مد نظر داشته باشد. 

اول، در سه سطح خانواده‌ها، جوامع و سیستم‌ها کار کند. بدان معنا که انعطاف‌پذیری در سطوح خرد و کلان احساس شود.  اگر یک سیستم گسترده‌تر، مثلاً در سطح ملی، نتواند از جوامع خود و خانواده‌هایی که در درون آن زندگی می‌کنند حمایت کند، واکنش‌های فردی به شوک‌ها و استرس‌ها تا جایی پیش خواهد رفت که با ضعف خود در مواقع بحران و نیاز،  از بین‌می‌روند. 

دوم، تجزیه و تحلیل  کامل  را برای ریسک‌های پیش‌رو انجام دهد. کار یک خیریه و یا سازمان مردم‌نهاد، به گونه‌ای طراحی شده که به نفع اعضای جامعه بوده و بر اساس اولویت‌ها و نیازهای آن‌ها هدایت شود. ما ممکن است ایده‌ها و نوآوری‌هایی داشته باشیم، اما سوالی که در هر جامعه‌ای باید با آن شروع کنیم این است که بزرگترین موانع برای زنده‌ماندن در یک شوک یا استرس، با حفظ کرامت، معیشت و رفاه چیست؟ از آنجا، ما می‌پرسیم، برای به حداقل‌رساندن تأثیر این موانع چه می‌توان کرد؟ ما به‌ویژه به دنبال این هستیم که چگونه نابرابری‌های، پنهان و عیان، تأثیرات منفی بر بخش‌های آسیب‌پذیر به ویژه در میان زنان و دختران، می‌گذارند.

سوم،  با مجموعه مداخلات یکپارچه  باید به افراد کمک کرد تا آسیب‌پذیری خود را در برابر شرایط اضطراری، کاهش دهند. برنامه‌های ما اغلب پویا هستند و بر بیش از یک راه‌حل برای ایجاد جامعه قوی، متکی هستند، بنابراین باید برنامه‌هایی طراحی کرد که می‌توانند با شرایط متغیر سازگار شوند. 

چهارم، کمک به افراد برای آمادگی در برابر  تا شوک‌ها  تا بتواند سیستم‌هایی بسازد که می‌توانند برای بلایای قابل پیش‌بینی و ... آماده شوند. این آمادگی می‌تواند شامل آموزش مهارت‌هایی مانند کمک‌های اولیه و تنظیم برنامه‌های مدون مدیریت ریسک بلایا در سطوح محلی، منطقه‌ای و ملی باشد. 

پنجم، ارائه پاسخ اضطراری به موقع، می‌باشد. یک سازمان مردم‌نهاد و یا خیریه، باید همیشه در حالت آماده‌باش باشد تا بتواند به‌موقع به ارائه پاسخ سریع بر اساس موقعیت و نیاز، بپردازد.  

نهایتاً، عنصر ششم، دفاع از سیستم‌هایی است که می‌توانند از  تاب‌آوری کامل جامعه، پشتیبانی کنند، سیستم‌هایی که قابلیت انعطاف‌پذیری را دارند. 

به صورت خلاصه می‌توانیم عنوان کنیم که جنبه‌های کلیدی تاب‌آوری شامل، آمادگی برای بحران، تطبیق‌پذیری، ترویج‌ راه‌حل‌های پایدار، ایجاد شبکه‌ها و پیوندهای اجتماعی قوی است  که از افراد در زمان‌های سخت حمایت کند و  با ظرفیت‌سازی و  سرمایه‌گذاری در مهارت‌ها، به تقویت توانمندی جوامع در برابر چالش‌ها بپردازد. خیریه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد می‌توانند با ترویج مشارکت، ارائه خدمات، حمایت از تغییر سیاست‌های کلان و ایجاد ظرفیت، نقشی اساسی در این پروسه ایفا کنند.

اهمیت تاب‌آوری برای سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه‌ها

 صرف‌نظر از نقشی که سازمان‌های مردم‌نهاد یا خیریه‌ها در بهبود و افزایش تاب‌آوری در جامعه ایفا می‌کنند، تاب‌آوری برای خود این سازمان‌ها و ادامه فعالیت‌هایشان نیز امری الزامی و حیاتی است. آنان، اغلب در محیط‌های پویا، با چشم‌اندازهای سیاسی متغیر، نوسانات مالی-بودجه‌ای و نیازهای در حال تغییر جوامع، فعالیت می‌کنند. بنابراین تاب‌آوری به این سازمان‌ها امکان می‌دهد تا استراتژی‌ها و فعالیت‌های خود را با این تغییرات سازگار کنند و در برابر بحران‌های مختلف، از جمله بلایای طبیعی و همه‌گیری‌ها، مقاومت کنند. 

 این ویژگی همچنین ظرفیت‌سازی داخلی را تقویت و به آن‌ها کمک می‌کند از تجربیات گذشته بهره‌برداری کنند و منابع خود را بهبود بخشند. سازمان‌های تاب‌آور با افزایش اعتبار خود، بیشتر مورد حمایت اهداکنندگان قرار می‌گیرند و محیط کاری بهتری برای کارکنان ایجاد می‌کنند. در نهایت، تاب‌آوری، نوآوری را تقویت و به سازمان‌های غیردولتی کمک می‌کند تا فرصت‌های جدیدی را شناسایی کنند و به تأثیرگذاری مثبت بر جوامع ادامه دهند. 

چگونه یک خیریه یا سازمان‌ مردم‌نهاد تاب‌آور باشیم؟

 سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه‌ها، تاب‌آور، متولد نمی‌شوند بلکه تاب‌آوری در طول زمان و با اتخاذ رویکردها و تلاش‌های آگاهانه ساخته می‌شود. آن‌ها می‌توانند با اتخاذ برخی استراتژی‌ها، توانایی خود را برای سازگاری، رشد و شکوفایی در مواجهه با چالش‌ها افزایش دهند. توسعه‌ یک مأموریت و چشم‌انداز مشخص از اصول بنیادین آنان محسوب می‌شود. این مأموریت و چشم‌انداز روشن به سمت‌گیری فعالیت‌ها و اولویت‌ها کمک می‌کند و در زمان‌های چالش‌برانگیز به حفظ تمرکز آنها یاری می‌رساند.

 رهبری مؤثر و قوی، عاملی کلیدی در راهنمایی سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه‌ها، در دوران بحرانی است؛ زیرا تصمیم‌گیری‌هایی را ترویج می‌کنند که انعطاف‌پذیری و سازگاری را تقویت نمایند. از سوی دیگر برنامه‌ریزی استراتژیک باعث می‌شود که آنان مدیریت بحران را در برنامه‌های خود بگنجانند و برای رویارویی با سناریوهای مختلف آماده باشند. 

 برای یک سازمان‌ مردم‌نهاد و خیریه‌، برقراری روابط مؤثر با جامعه به ایجاد اعتماد و همکاری می‌انجامد و آنان را به تقویت شبکه‌ها و سیستم‌های پشتیبانی با نهادهای محلی سوق می‌دهد. همچنین اتخاذ چنین رویکردی، موجب تنوع در منابع مالی و ثبات مالی می‌شود و وابستگی به یک منبع اهداکننده خاص را کاهش می‌دهد. آموزش و یادگیری مستمر نیز به خیریه‌ها کمک می‌کند تا از تجربیات گذشته استفاده کرده و فرآیندهای خود را به‌روزرسانی کنند. 

 ترویج نوآوری در میان کارکنان و داوطلبان این امکان را به آنان می‌دهد که ایده‌های جدید را برای مواجهه با چالش‌ها، آزمایش و به اجرا برسانند و سرمایه‌گذاری بر منابع انسانی با تأمین آموزش و فرصت‌های رشد برای کارکنان و داوطلبان، به آن‌ها امکان ابتکار عمل و ارائه ایده‌های خلاقانه را می‌دهد. انعطاف‌پذیری در برنامه‌ها بر اساس بازخوردها و نیازهای جامعه به سازگاری مناسب و مؤثر کمک می‌کند. همچنین استفاده از داده‌ها و شواهد در اتخاذ تصمیمات، ارتباط مؤثر و شفاف با ذینفعان، از جمله کارکنان، داوطلبان و اهداکنندگان، به ایجاد اعتماد و همکاری کمک می‌کند که همگی منجر به افزایش تاب‌آوری سازمان‌های جامعۀ مدنی می‌شوند.

انتقادات به تاب‌آوری

 بحث‌های آکادمیک حول تاب‌آوری بر پیچیدگی و چندبعدی بودن آن تأکید دارد و نگرانی‌هایی درباره پیامدهای منفی تمرکز بیش از حد بر این مفهوم در تلاش‌های بشردوستانه و توسعه وجود دارد. برخی محققان مفهوم تاب‌آوری را به دلیل گستردگی و ابهامش نقد می‌کنند و معتقدند که تأکید بر آن می‌تواند آسیب‌پذیری‌های اساسی، ساختاری و نابرابری‌ها را پنهان کند. این نگرانی وجود دارد که تمرکز بر تاب‌آوری بیشتر به کاهش علل ظاهری بحران‌ها بپردازد تا دلایل ریشه‌ای آن‌ها. 

 منتقدان مفهوم تاب‌آوری در تلاش‌های بشردوستانه به انتقال مسئولیت از دولت‌ها به افراد و جوامع انتقاد دارند و استدلال می‌کنند که دولت‌ها وظیفه ارائه خدمات اجتماعی و حفاظت کافی را از خود سلب می‌کنند و بدین ترتیب مسئولیت مقابله با بحران‌ها را بر دوش جمعیت‌های آسیب‌پذیر می‌گذارند. همچنین، تاکید بیش از حد بر راه‌حل‌های محلی، نیاز به پرداختن به تغییرات ساختاری عمیق‌تر از جمله عوامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را نادیده می‌گیرد و به علل اصلی مانند نابرابری توجه نمی‌کند. علاوه بر این، راهبردهای تاب‌آوری می‌تواند به نفع افرادی عمل کند که دسترسی به منابع بیشتری دارند و از نیازهای حاشیه‌نشین‌ترین جمعیت‌ها غفلت کند، که در نتیجه، شکاف‌های اجتماعی-اقتصادی را افزایش می‌دهد.

 منتقدان همچنین استدلال می‌کنند که تقویت مداوم تاب‌آوری می‌تواند منجر به «خستگی تاب‌آوری» شود، جایی که جوامع برای سازگاری و بهبود مستمر فشار می‌آورند، و احتمالا منجر به محرومیت از حقوق خود می‌شوند و با گذشت زمان، جوامعی که بحران‌های مداوم را تجربه می‌کنند ممکن است از تقاضای تاب‌آورماندن بدون حمایت کافی خسته شوند.

نتیجه‌گیری

در حالی که رویکردهای مبتنی بر تاب‌آوری مهم است و می‌تواند به حمایت عملی و ابتکارات توانمندسازی منجر شود، این انتقادات نیاز به یک رویکرد متعادل را برجسته می‌کند. برای سازمان‌های مردم‌نهاد، خیریه‌ها و به طور کلی همه اجزای سازمان‌های جامعه مدنی، ضروری است که عوامل ساختاری را در نظر بگیرند و اطمینان حاصل کنند که استراتژی‌هایشان واقعاً از آسیب‌پذیرترین جمعیت‌ها، حمایت می‌کند. پرداختن به این انتقادات می‌تواند به پاسخ‌های انسان‌دوستانه موثرتر و عادلانه‌تر منجر شود.

نویسنده و مترجم: شورانگیز داداشی

ویراستاری علمی: زهرا میرابیان

منابع:

  Stockholm resilience center

weforum.org

NGOs Building Resilience

ALNAP Network

Regional Resilience Dialogue ‘From recommendation to action

 Ways Nonprofits and NGOs Can Build Resilience

resilience for NGOs

Defining resilience

NONGOVERNMENTAL ORGANIZATIONS’ APPROACHES TO RESILIENCE PROGRAMMING