به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، این پایگاه خبری بنا دارد با معرفیِ ماهانۀ مفاهیم و اصطلاحات بین‌المللیِ سازمان‌های مردم‌نهاد، مخاطبان را در عرصه پژوهش و تعامل با مسائل بین‌المللی اقدامات نیکوکارانه، آشناتر سازد. در این راستا، گزارش این ماه به معرفی، بیان تعاریف و عملکرد سازمان‌های جامعه مدنی (Civil Society Organization) که به اختصار SCO نامیده می‌شود، از منظر «برنامه توسعه ملل متحد (UNDP)»، اختصاص دارد.

 کنشگران جامعه مدنی در سطوح ملی و جهانی ظرفیت و نفوذ قابل توجهی در طیف وسیعی از مسائل توسعه ایجاد کرده اند. آن‌ها به عنوان شریک، با اثربخشی در روند توسعه، به ویژه در مورد گروه‌های به حاشیه رانده‌شده و آسیب‌پذیر کمک می‌کنند. کنشگران جامعه مدنی تحت عنوان سازمان‌های جامعه مدنی(CSO) و یا «سازمان‌های غیر‌دولتی» (NGO) در کمک‌های بین المللی به فعالیت می‌پردازند. 

 برنامه توسعه ملل متحد با همکاری و مشارکت «کمیته کمک به توسعه سازمان همکاری اقتصادی و توسعه» (OECD- DAC)، که یک سازمان بین‌المللی در حیطه کمک، توسعه و کاهش فقر در کشورهای در حال توسعه است، یک  کتاب الکترونیکی را با عنوان «کار با جامعه مدنی در کمک‌های خارجی - امکان همکاری جنوب-جنوب»  در سال 2013 منتشر کرده است.(1) همکاری جنوب-جنوب اصطلاحی است که توسط سیاست‌مداران و دانشگاهیان برای توصیف تبادل منابع، فناوری‌ها و دانش‌ها بین کشورهای در حال توسعه که به نام جنوب جهانی نیز شناخته می‌شوند به کار می‌رود. این کتاب، نقش‌های مختلف، تجربیات و درس‌های آموخته‌شده از کار با جامعه مدنی را در همکاری‌های توسعه بررسی می‌کند. کتاب مضامین مشترک و نمونه‌هایی از بسیاری کشورهای ارائه‌دهنده کمک را مقایسه و تجزیه و تحلیل و همچنین مسائل و سوالات بالقوه‌ای را در رابطه با تعامل آینده با جامعه مدنی در چارچوب همکاری جنوب-جنوب مطرح می‌کند.

 این کتاب در دو بخش منتشر شده است؛ اولین بخش، شامل تجربیات کشورهای ارائه‌دهندۀ کمک و سازمان‌های جامعه مدنی در کشورهای جنوب است و بخش دوم، مجموعه‌ای از مطالعات موردی و خاص برخی کشورها در مورد تعامل با سازمان‌های مدنی است. کتاب یک ضمیمه کتاب‌شناسی مشروح در مورد نقش‌ها و عملکرد مختلف جامعه مدنی دارد. این ضمیمه از زمان انتشار در سال 2013 تاکنون، به عنوان مرجع و سندی برای فهم تعاریف، عملکرد و معرفی استانداردهای نهادهای جامعه مدنی به شمار می‌آید. 

درباره دو مفهوم: سازمان‌های مردم‌نهاد(NGO) و سازمان‌های جامعه مدنی(CSO)

 ضمیمه و  سند 22 صفحه‌ای در مورد برخی تعاریف، مفاهیم و عملکرد سازمان‌های مردم‌نهاد و سازمان‌های جامعه مدنی، با نام «تأملی در مورد اصطلاحات سازمان‌های مردم‌نهاد و سازمان‌های جامعه مدنی» (3)، همراه کتاب اصلی منتشر شده است. در این یادداشت کوتاه سعی داریم تا با ارائه خلاصه‌ای از این ضمیمه که سند و مرجعی علمی نیز به حساب می‌آید، خوانندگان و پژوهشگران را با برخی از مفاهیم بین‌المللی در این زمینه آشنا کنیم. 

 این ضمیمه و سند مرجع اذعان می‌کند که دو اصطلاح NGO و CSO اغلب به جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما در واقعیت تفاوت‌های ظریفی بین آن‌ها وجود دارد.  NGO ها، سازمان‌ها‌یی هستند که توسط دولت تأسیس نشده‌اند و برای سود شخصی فعالیت نمی‌کنند. آن‌ها می‌توانند در سطح محلی، ملی یا بین‌المللی فعالیت کنند و طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها مانند ارائه خدمات، حمایت از حقوق بشر و توسعه اقتصادی را انجام دهند. از منظر این سند، تفاوت اصلی بین NGO و CSO در دامنۀ آن‌هاست. NGOها سازمان‌های خاصی هستند که توسط افراد یا گروه‌ها تأسیس می‌شوند، در حالی که CSO اصطلاحی کلی‌تر برای هر نوع سازمانی است که خارج از دولت فعالیت می‌کند. 

 مهم‌ترین تعریف  برنامه توسعه ملل متحد  در این سند از سازمان‌های جامعه مدنی، بدین‌گونه است: «CSO ها، همه سازمان‌های غیر بازاری و غیردولتی (non-market and nonstate) و غیر خانوادگی را شامل می‌شوند که در آن افراد خود را سازمان‌دهی می‌کنند تا به دنبال منافع مشترک مردم باشند. انجمن‌های روستایی، گروه‌های محیط زیست، گروه‌های حقوق زنان، انجمن‌های کشاورزان، سازمان‌های مذهبی، اتحادیه‌های کارگری، تعاونی‌ها، انجمن‌های حرفه‌ای، اتاق‌های بازرگانی، موسسات تحقیقات مستقل و رسانه‌های غیرانتفاعی، همه نمونه‌های از سازمان‌های جامعه مدنی هستند.» همچنین در تعریف برنامه توسعه ملل متحد، سازمان‌های جامعه مدنی، سازمان‌های داوطلبانه با حکمرانی، هدایت و مشارکت مردم هستند که دولت کنترل امور آنان را در دست ندارد. «مشارکت جهانی بوسان برای توسعه مؤثر»، سازمان‌های جامعه مدنی را به عنوان «بازیگران مستقل توسعه »[1] به رسمیت شناخته است.

 یکی از خصوصیات سازمان‌های جامعه مدنی (CSOs) مسئله توانمندسازی، شکل‌دادن به سیاست‌های توسعه، مشارکت و نظارت بر اجرای آن‌هاست. در کشورهای غربی بسیاری از سازمان‌های غیردولتی (مردم‌نهاد) خود را به عنوان NGO معرفی نمی‌کنند و عنوان CSO را ترجیح می‌دهند. برای مثال در ایالات متحده، اصطلاح CSO عموماً برای اشاره به سازمان‌های درگیر توسعه بین‌المللی و کمک‌های بشردوستانه استفاده می‌شود. 

محیط مناسب برای سازمان‌های جامعه مدنی  از منظر برنامه توسعه ملل متحد

برنامه توسعه ملل متحد بر اساس تجربه بین‌المللی خود ویژگی‌هایی  را برای اجرای بهتر قوانین و مقررات تأثیر‌گذار بر CSOها را در این سند معرفی کرده است:

1-کسب جایگاه قانونی اولین پیش‌شرط است و بدون آن یک سازمان جامعه مدنی نمی‌تواند اصول مد نظر خود را پیش ببرد.

 2- سازمان جامعه مدنی موفق، نهادی است که در تصمیم‌گیری سریع و اداره‌اش آسان و کم‌هزینه باشد.

3- تشکیل، نگهداری و اقدامات یک سازمان مدنی به عنوان یک شخص حقوقی باید به صورتی باشد تا هر زمان بتوان آن را مورد بررسی قضایی و اداری قرار داد. 

4- قوانین و مقررات گزارش‌دهی در سازمان‌های محلی و کوچک، باید روندی ساده‌ داشته باشند.  

5- قوانین و مقررات این سازمان‌ها به عنوان فرآیندهای موثر و پایدار، باید ابزارهایی باشند که مشارکت اجتماعی در سیاست‌های عمومی را توسعه، اجرا، ارزیابی  و تضمین کنند.

6- قوانین و مقررات باید تضمین‌کننده آزادی‌های اساسی مورد نیاز برای فعالیت انتقادی سازمان‌های مدنی، باشند.

7-سازمان‌های مدنی، تسهیل‌کننده اجرای سیاست‌های عمومی و ترویج‌کننده فعالیت‌هایی مانند آموزش، پژوهش و  حمایت هستند.

8- قوانین و مقررات، فرآیندهایی هستند تا سازمان‌های جامعه مدنی، کمتر بوروکراتیزه شده و  دسترسی آن‌ها به منابع مالی شفاف‌تر شود. آن‌ها مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی متقابلی میان  دولت و خود ایجاد می‌کنند.

9- قوانین، مقررات، تسهیل‌کننده فعالیت سازمان‌های مدنی برای مشارکت در هر گونه جمع آوری کمک‌های مالی هستند. این قوانین با مکانیسم‌های خودتنظیمی، امکان پاسخگویی داوطلبانه را به این سازمان‌ها می‌دهند.

10- قوانین، مقررات و سیاست‌ها، قابلیت این را دارند تا مشارکت مدنی را از طریق  تخفیف در مالیات‌ها کاهش دهند و مشوق کمک‌های مالی افراد و بخش خصوصی باشند.

11- یک سازمان مدنی که با قانون تاسیس شده ومجوز رسمی دارد، تبادلات مالی آسان‌تری را انجام می‌دهد. 

12- قوانین و مقررات مخصوص برای CSOها چه توسط یک نهاد مستقل و یا دولت تدوین شود، موظف است تعیین کند که آیا آن  سازمان واجد شرایط «منفعت عمومی» یا «خیریه» است یا خیر. 

بهبود عملکرد سازمان‌های جامعه مدنی

 برنامه توسعه ملل متحد، برای بهبود عملکرد سازمان‌های جامعه مدنی، پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری آنان،  سه چارچوب و استاندارد شامل: «استاندارد یا پروژه اسفیر» (Sphere Project)، «منشور پاسخگویی، مسئولیت‌پذیری سازمان‌های بین‌المللی غیردولتی» (INGO Accountability Charter )  و «اصول استانبول برای اثربخشی توسعه» (   Istanbul Principles for CSO Development Effectiveness )، را معرفی کرده است که بسیاری از NGOها و CSOها در جهان، بدان پایبند هستند.

 این استاندارها که چارچوب‌های کاری بیشتر سازمان‌های جامعه مدنی، خیریه‌ها و یا سازمان‌های غیردولتی هستند به صورت جداگانه در گزارش‌های پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، در آینده نزدیک منتشر خواهند شد. برای بهبود عملکرد سازمان‌های جامعه مدنی، برنامه توسعه ملل متحد در سند مذبور،  توصیه‌هایی را نیز ارائه داده‌ است. مانند توصیه به سازمان‌های مدنی برای بهبود عملکرد خود و اینکه، می‌بایست ظرفیت مستندسازی و تعامل در آنان وجود داشته باشند تا بتوانند با برنامه‌ریزی طولانی‌مدت، در راه کمک‌های توسعه‌ای اقدام کنند.

شیوه‌های مناسب در تعامل با دولت

 بسیار مهم است که راه‌هایی برای تغییر سنتی در اعمال فرهنگ سیاسی همه ذینفعان، دولت‌ها، سازمان‌های غیردولتی و سازمان‌های مدنی باز باشد. یک سازمان جامعه مدنی باید بتواند تعیین کند که در تعامل خود با دولت آیا هدفی کوتاه‌مدت را درنظر دارد یا خواهان تعاملی طولانی مدت است. از آن‌جا که اهداف ممکن است در بین ذینفعان مختلف، متفاوت باشد، یک سازمان جامعه مدنی موفق باید بتواند هدف مشترک و اساسی خود را با دولت پیدا کند تا بر اساس آن بتواند محوریت فعالیت اثربخش خود را تضمین کند. مشورت یا گفت‌وگو میان ذینفعان، دولت و سازمان‌های جامعه مدنی ضروری است. مشاوره بین بازیگران CSO و دولت باید در قالبی فراگیر،  امکان تبادل نظر تعاملی در مورد تصمیمات کلیدی را بدهد.

مأموریت برنامه توسعه ملل متحد برای همکاری با سازمان‌های جامعه مدنی

 منشور ملل متحد، همکاری برنامه توسعه ملل متحد با سازمان‌های جامعه مدنی را توصیه می‌کند. این نهاد سازمان ملل متحد، بر توسعه انسانی پایدار که مردم را در مرکز قرار می‌دهد، تمرکز دارد. توسعه بدون مشارکت قوی سازمان‌های جامعه‌مدنی، محقق نمی‌شود. با توجه به قدرت جمعی سازمان‌های جامعه مدنی در ایجاد برنامه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی  در سطح محلی، ملی و بین‌المللی، واضح است که تقویت مشارکت با سازمان‌های جامعه مدنی برای اینکه با برنامه توسعه ملل متحد همچنان مرتبط باقی بماند، حیاتی است. سازمان‌های جامعه مدنی، شریک حیاتی برای UNDP در پیشبرد جامعه انسانی پایدار هستند. سازمان‌های جامعه مدنی، جایگزینی برای دولت نیستند، اما در حکمرانی پایدار، نقش اساسی دارند.

گزارش از زهرا میرابیان

پی‌نوشت‌ها:

1. Working with Civil Society in Foreign Aid
2.  توافق‌نامه مشارکت بوسان توافقنامه ای از سوی کشورهای OECD برای حمایت از جامعه مدنی و بخش خصوصی است.
3. NGOs AND CSOs: A NOTE ON TERMINOLOGY

منابع:

NGOs AND CSOs: A NOTE ON TERMINOLOGY

Development Assistance Committee

Guidance Note for the Analysis of NGO Social Contracting Mechanisms

UNDP and civil society