به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، «مطالعۀ کارکردهای رادیو در مناسک‌سازی امور خیریه و پویشگری دینی – اجتماعی» عنوان مقاله‌ای است که توسط ویدا همراز؛ استادیار گروه رادیو دانشکده تولید رادیو و تلویزیون دانشگاه صدا و سیما به رشتۀ تحریر درآمده و در دومین شماره از پژوهشنامۀ مطالعات وقف و امور خیریه منتشر شده است. نویسندۀ این مقاله در پی آن است که تا با روش کیفی و با رویکردی توصیفی - ‌تحلیلی به این دو پرسش پاسخ بدهد:1- در رادیو چه ساختاری برای پیام‌های دینی و ترویج آن اتخاذ می‌شود؟ 2- رادیو چگونه می‌تواند با تقویت پویش‌های دینی - اجتماعی، فعالیت‌های خیریه را به نوعی مناسک تبدیل و به دوام آن کمک کند؟ همچنین مسئلۀ اصلی تحقیق این است که مشخص شود چگونه باید از ظرفیت‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی رادیو برای ترویج امور خیریه و مناسک‌سازی استفاده شود.

 نویسندۀ مقاله پیش از آنکه به ادبیات بحث وارد شود، نخست اندکی دربارۀ رابطۀ میان دین و رسانه سخن گفته و آورده است: این موضوع همواره محل توجه اندیشمندان غربی مدرن بوده است و نظریات در زمینۀ این ارتباط بسیار متنوع است. همچنین رسانه در رابطه با دین به دو حوزه اعتقادات و مناسک می‌پردازد و چیزی که از رسانه به مثابۀ مجموعۀ اعتقادی و مناسکی ارائه می‌شود را می‌توان دین رسانه‌ای دانست. حال باید دید که رادیو از چه ظرفیت‌هایی برای ترویج امور خیریه و مناسک‌سازی برخوردار است. سابقه مناسک‌سازی رسانه‌ای در ایران به جشن نیکوکاری می‌رسد و این موفقیت موجب شد تا در ادامه جشن عاطفه‌ها نیز با کمک رسانه تبدیل به نوعی مناسک خیریه شود. بنابراین، در این پژوهش، عواملی که منجر به تشکیل یک پویش مستمر خیریه به کمک رسانه می‌شوند بحث خواهد شد.

 مروری بر مفاهیم بحث

 در این بخش از تحقیق مفاهیم بحث که عبارت از مناسک دینی و پویش اجتماعی هستند به بحث گذاشته شده‌اند. در بخش مربوط به مناسک دینی آمده است: از جمله مؤلفه‌های اصلی هر دین مناسک آن است. اصطلاح مناسک به معنای پارسایی‌ورزیدن است و تعداد و شکل آن نیز در هر دینی متفاوت است، اما هدف از اجرای آن، تقویت رابطه فرد با وجوه اعتقادی دین محسوب می‌شود. عقاید و مناسک موضوعاتی هستند که در رسانه‌ها نیز بازتاب یافته‌اند. همچنین تشویق رسانه‌ها موجب افزایش فعالیت‌های داوطلبانه شده است. افزون بر این باید توجه داشت که امور خیریه در ردیف مناسک دینی قابل صورت‌بندی هستند و می‌توان آن‌ها را در چارچوب پویش‌های اجتماعی نیز قرار داد.

 اما نویسنده دربارۀ پویش اجتماعی آورده است: پویش اجتماعی حرکتی برآمده از یک نیاز است و باید با تلاش به یک هدف معین دست پیدا کرد. پویش‌ها را می‌توان به انواع مختلفی تقسیم کرد که یکی از آن‌ها پویش‌های اجتماعی و دینی هستند که می‌توان ‌آن‌ها را از جمله فعالیت‌های همگانی تلقی کرد.  مشارکت مردمی اقدامی است که یک سیستم اجتماعی را می‌تواند در رسیدن به اهداف بزرگ یاری کند. این مشارکت امروزه به صورت پویش‌های اجتماعی نمایان می‌شوند. همچنین فعالیت‌های خیریه به دلیل داشتن ظرفیت تبلیغی بالا برای تشویق گروه‌های اجتماعی، در ردیف پویش‌های اجتماعی – دینی صورت‌بندی می‌شوند. 

 مبانی نظری بحث

 پس از ارائۀ این مطالب، مبانی نظری بحث تبیین شده و آمده است: تأثیرگذاری مناسک دینی بر مخاطب با انعکاس آن در رسانه، نیازمند شناخت زمینه‌های ارتباط دو نهاد دین و رسانه است. در این زمینه تحقیقات مختلفی انجام شده و نظریات متفاوتی نیز ارائه شده است. در اینجا مفهوم مهم عبارت از دین رسانه‌ای است؛ یعنی دینی که به صورت انضمامی در قالب برنامه‌های مختلف رسانه‌ای توزیع می‌شود. نکتۀ دیگر دربارۀ نحوۀ تعامل رسانه با دین است که ابتنای آن بر پذیرش همه ادیان است. 

 در ادامه از این پرسش سخن به میان آمده که رسانه‌ها و دین چگونه از یکدیگر استفاده می‌کنند؟ که سه وجه برای این پرسش مطرح شده است: پیام‌آوری رسانه برای دین، گفتمان‌پردازی رسانه برای دین و تبلیغ رسانه برای دین. نویسنده در توضیح آورده است: هر چیزی که از رسانه ارسال می‌شود، یک پیام است. پس پیام دینی یعنی ارسال محتوایی که برآمده از دین باشد. البته مخاطب نیز در برابر این پیام‌ها منفعل نیست و از سوی دیگر پیام دینی هم صرفاً این نیست که مردم به یک مراسم دینی دعوت شوند، بلکه هر پیامی را شامل می‌شود که به بنیادهای معنوی جامعه مرتبط باشد.

 بر این اساس، رسانه‌ها می‌توانند در زمینۀ اعتقادات مردم اثرگذار باشند. رسانه‌ها به رواج الگوها و ارزش‌های خاصی می‌پردازند و همین موضوع شکلی خاص از تعامل میان مخاطب و رسانه را شکل می‌دهد. با این حال نمی‌توان در زمینۀ نقش رسانه اغراق کرد؛ زیرا شواهد نشان می‌دهد که تغییر نگرش در مخاطب صرفاً با ابزار رسانه نیز میسر نیست. اما با همۀ دیدگاه‌هایی که در این زمینه وجود دارد می‌توان گفت: تأثیرگذاری رسانه‌ها از سه راه محقق می‌شود؛ جهت‌دهی به ارزش‌های دینی مخاطب، پرهیز از تغییر ارزش‌های اساسی و ارتباط چهره‌به‌چهرۀ تکمیلی.

 همچنین به صورت خاص دربارۀ رادیو باید گفت که در این رسانه، پیام با کلام، موسیقی، افکت و سکوت انتقال پیدا می‌کند و از سوی دیگر فضاسازی برای القاء پیام دینی هم متفاوت خواهد بود. تأثیرگذاری پیام‌های دینی بر مخاطب نیز در صورتی است که با باورهای دینی مخاطب هم‌سو باشد و اگر مخاطب آن را پذیرفت و به آن عمل کرد، نوعی رضایت و آرامش را تجربه کند. بر همین اساس، نویسندۀ مقاله به نظریه رسانه‌ای استفاده و رضایتمندی توجه کرده است؛ نظریه‌ای که مطابق با آن مخاطب به دنبال ارضای نیاز خود است و از رسانه‌ای بهره می‌برد که برایش کارکرد داشته باشد. همچنین در این نظریه چهار نوع رضایت‌مندی مطرح شده است که عبارت از سرگرمی، خودآگاهی، وحدت اجتماعی و نظارت و آگاهی هستند.

 باور نویسندۀ مقاله این است که پیام‌های دینی با برانگیختن رضایت‌مندی از نوع سرگرمی و وحدت اجتماعی می‌توانند بر مخاطب اثرگذار باشند و موجب شوند که انسان‌ها برای تحقق هدفی مشترک با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. همچنین این حس رضایت‌مندی می‌تواند در استفاده از این پیام‌ها در رسانه و در ادامه رفتارهای مشارکت‌جویانه مؤثر باشد و مشارکت در امور خیریه که رسانه آن‌ها را ترویج می‌کند نیز می‌تواند از همین امور محسوب شوند. افزون بر این مطالب، کاربرد این نظریه در زمینۀ برنامه‌های رادیویی با موضوع امور خیریه می‌تواند به این معنا باشد که اگر پیام‌هایی براساس باورهای مخاطب تولید شوند، رضایت و هم‌دلی را در پی خواهند داشت و این رضایت موجب تداوم ارتباط با برنامه منجر خواهد شد.

 یافته‌های پژوهش

 در بخش دیگری از این تحقیق یافته‌های پژوهش بازتاب یافته و آمده است: برای بررسی نحوۀ انعکاس امر خیر در برنامه‌های رادیویی و بررسی تأثیرگذاری آن‌ها در پویشگری اجتماعی و مناسک‌سازی دینی دو عنوان برنامه از دو شبکه فرهنگ و تهران انتخاب شدند که هدف آن‌ها معرفی مؤسسات نیکوکاری و امور خیریه با هدف ارتقاء سطح آگاهی عمومی مردم و ترویج امور خیریه و مردمی که از این خیریه‌ها بهره می‌گیرند بوده است. این دو برنامه عبارت از «بر مدار نیکی» و «ایران جغرافیای مهربانی» هستند.

 در ادامه و پس از تحلیل ساختار برنامه‌ها که عبارت از بخش‌های برنامه، موضوع و قالب رادیویی استفاده‌شده هستند مقوله‌بندی برنامه‌ها انجام شده است. بر این اساس، مقوله‌ها عبارت از: تناسب فرم و محتوا، انتخاب هدف، تنوع آیتم‌ها، زبان مناسب، ارتباط با باورها و محتوای دینی هستند.

 توضیحات برنامه بر مدار نیکی براساس مقولات به ترتیب اینگونه است: انتخاب فرم متناسب با محتوا و هدف، طراحی پیام دربارۀ نیکوکاری مطابق با اهداف است، برای اجزای برنامه با توجه به هدف از انواع آیتم‌ها استفاده ‌شده، زبان صمیمی و ساده قادر به برقرای ارتباط با طیف‌های مختلف مخاطبان است، ارجاع مکرر به ارزش‌ها و باورها (دینی ملی) و همچنین محتوای دینی در حیطه خاص موضوعی برنامه است.

 توضیحات برنامه ایران جغرافیای مهربانی نیز براساس مقولات و به ترتیب اینگونه است: عدم بهره‌گیری از فرم مناسب، طراحی پیام دربارۀ  نیکوکاری مطابق با اهداف است، از ضعف‌های این برنامه عدم تنوع آیتم‌ها و یکنواختی برنامه است، زبانی پرتکلف و اغراق‌آمیز مجری اصلی و بیان غیرحرفه‌ای مصاحبه‌کننده، با توجه به هر مناسبت به باورها ارجاع می‌دهد و برای تشویق به مشارکت در امور خیریه از احادیث و ... استفاده شده است .

 نتیجه‌گیری

 در نتیجه‌گیری مقاله آمده است: مناسک‌سازی با تولید برنامه‌های دینی با چالش‌هایی مواجه بوده است. اما با این حال تحولات در عرصه برنامه‌های دینی و امور خیر در رادیو، با تحولات فناوری‌های جدید مرتبط بوده و توانسته گونه‌ای خاص از مناسک‌سازی را شکل بدهد. با توسعه فضای مجازی و تولید محتوای صوتی مفهوم جماعت مجازی گسترش یافته است و باورمندان افزون بر شنیدن برنامه‌های دینی، در برنامه‌های آنلاین هم حاضر می‌شوند و جماعتی جدید را پدید می‌آورند. همچنین برنامه‌های رادیویی نیز صرفا صوتی نیستند، بلکه پیوندهای مختلفی نظیر عکس و فیلم دارند که در فضای مجازی موجود است. رادیوهای اینترنتی در سال‌های اخیر توانسته‌اند راه ارتباطی آسان‌تر و ارزان‌تری را برای باورمندان فراهم آورند. همچنین مناسک دینی رسانه‌ای نیز شکلی جدید یافته‌اند و تجربه افراد باورمند با مناسک رسانه‌ای سنتی متفاوت شده است. این رادیوها برای استفاده از روحیه همکاری داوطلبان در امور خیریه، از ظرفیت فضای مجازی برای پویش خیریه جمعی بهره‌برداری می‌کنند.

 رادیو به دلیل ارتباط با مخاطبان در گسترۀ وسیع جغرافیایی و ظرفیت بالا در انتقال پیام‌های دینی، نزد همه ادیان محبوب است. افزون بر این، مناسک رسانه‌ای مدرن به واسطۀ انتقال از رسانه‌ها، موجب شده‌اند تا مخاطب به صورت غیرمستقیم و بدون محدودیت در مناسک حضور یابد و در عین حال شور و هیجان مشارکت را هم داشته باشد. البته لازم است که اعتماد مخاطب به مناسک دینی رسانه‌ای نیز از قبل جلب شده باشد. همچنین زمانی رضایت مخاطبان در زمینه مناسک رسانه‌ای جلب می‌شود که تولیدات براساس نیازهای مخاطب باشد.

 همچنین در پاسخ‌ به پرسش‌هایی که در ابتدای پژوهش مطرح شد باید گفت: برنامه‌های رادیویی که موضوع آن‌ها ترویج امر خیر و ترغیب مخاطب به مشارکت در پویش اجتماعی دینی است، نیازمند بازتعریف اهداف و شیوه‌های ارائۀ پیام به مخاطب هستند و با ساختار فعلی چندان مفید نیستند. در اینجا، استفاده از فضای مجازی و ارتباط بیشتر مخاطب و برنامه‌ساز می‌تواند به پرشورترشدن امور خیریه منجر شود. افزون بر این‌ها، باید به ظرفیت‌های چندرسانه‌ای توجه شود و از سوی دیگر باید توجه داشت که اگر مبانی اعتقادی با سنت‌های فرهنگی هر استان تلفیق شود و بر این اساس برنامه‌های رادیویی استانی ساخته شود، می‌تواند از عوامل تقویت‌کننده مناسک‌سازی در امور خیریه از طریق رسانه محسوب شود.