از جمله ظرفیت‌های مهم برای تهذیب نفس و خودسازی، ایامی است که به دلایل مختلف نسبت به دیگر ایام سال از جایگاه والاتری برخوردارند. ماه مبارک رمضان یکی از همین ایام است که در آن رحمت الهی بیش از پیش شامل حال افراد شده و شرایط برای سیر به سوی حق آسان‌تر می‌شود. دربارۀ اهمیت و عظمت ماه مبارک رمضان می‌توان صفحه‌ها مطلب نوشت اما در عظمت این ماه همین بس که قرآن در آن نازل شده است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ» (البقره/ 185) افزون بر این، در سخنان پیامبر اکرم (ص) ماه رمضان با فضیلت‌ترین ماه خدا دانسته شده که برکت، رحمت و مغفرت از اوصاف آن است: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ». (وسائل الشیعه، ج 10، ص 7)

 بر این اساس، پاداش اعمال در این ماه چندبرابر می‌شود و نتایج دنیوی و اخروی بیشتر و بهتری را برای انسان به دنبال خواهد داشت. یکی از اعمالی که نسبت به انجام آن در ماه مبارک رمضان توصیه‌هایی صورت گرفته، خیرخواهی و نیکوکاری است. نیکوکاری عملی است که در یک نگاه کلان، انجام آن در ماه مبارک رمضان هم طبق قاعدۀ پیش‌گفته از فضیلت برخوردار است و هم نسبت به آن در منابع دینی توصیه‌های خاصی وارد شده است. 

 از جمله مواردی که در آن اهمیت رسیدگی به نیازمندان و خیرخواهی برای آنان بازتاب یافته، دلیل تشریع روزه برای مسلمانان است. به بیان دیگر، روزه گرفتن نه‌تنها قرار است موجب توسعۀ فردی مسلمانان شود و آن‌ها را به خدا نزدیک کند، بلکه قرار است کارکرد اجتماعی هم داشته باشد و مسلمانان را بر آن دارد تا به حال یکدیگر و به خصوص نیازمندان رسیدگی کنند. برای نمونه در روایتی آمده است: «إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ الصِّيَامَ لِيَسْتَوِيَ بِهِ الْغَنِيُّ وَ الْفَقِيرُ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْغَنِيَّ لَمْ يَكُنْ لِيَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَيَرْحَمَ الْفَقِيرَ لِأَنَّ الْغَنِيَّ كُلَّمَا أَرَادَ شَيْئاً قَدَرَ عَلَيْهِ فَأَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ يُسَوِّيَ بَيْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ يُذِيقَ الْغَنِيَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِيَرِقَّ عَلَى الضَّعِيفِ وَ يَرْحَمَ الْجَائِعَ‏». (همان) در این روایت، علت وجوب روزه، به وجود آمدن تساوی میان دارا و ندار توصیف شده است؛ زیرا با این عمل عبادی قرار است، افراد ثروتمند و بی‌نیاز حال انسان‌های نیازمند را درک کنند تا از این طریق به حل مشکلات آن‌ها بپردازند.

 از این رو، یکی از دلایل وجوب روزه در ماه مبارک رمضان، درک کردن حال نیازمندان است و جامعه هنگامی که به چنین درکی رسید باید از کار این افراد گره‌گشایی کند. اینکه انسان‌ها باید همواره به یاد نیازمندان باشند نه‌تنها یک اصل مسلم دینی است بلکه یک اصل انسانی هم محسوب می‌شود؛ اما جامعه هنگامی می‌تواند نسبت به این موضوع اهتمام داشته باشد که به صورت عینی موضوع را درک کند و آن‌گاه برای رفع مشکل بکوشد. چه‌اینکه در روایت دیگری نیز آمده است: «وَ لِيَعْرِفُوا شِدَّةَ مَبْلَغِ ذَلِكَ عَلَى أَهْلِ الْفَقْرِ وَ الْمَسْكَنَةِ فِي الدُّنْيَا فَيُؤَدُّوا إِلَيْهِمْ مَا افْتَرَضَ‏ اللَّهُ لَهُمْ فِي أَمْوَالِهِمْ». (همان) 

 یکی دیگر از توصیه‌هایی که می‌توان آن را در راستای اهمیت خیرخواهی و نیکوکاری صورت‌بندی کرد، توصیه به اطعام و افطاری‌دادن است. این قبیل توصیه‌ها بازتاب‌دهندۀ چنین درکی است که نفس توجه به دیگری و خیرخواهی برای او اهمیت دارد؛ خواه او نیازمند باشد یا نباشد که البته در صورت نیازمندی، پاداش این عمل نیز افزون خواهد بود. به دیگر سخن، روایاتی که در آن‌ها اهمیت افطاری‌دادن به روزه‌داران بازتاب یافته است، از یک‌سو به صورت عمومی و کلی، خیرخواهی و نیکوکاری را ترویج می‌کند؛ زیرا متعلَق نیکوکاری همۀ افراد جامعه هستند. 

 برای نمونه در روایتی آمده است: «فِطْرُكَ أَخَاكَ اَلصَّائِمَ أَفْضَلُ مِنْ صِيَامِكَ». (المحاسن، ج 2، 306) در این روایت، فضیلت و پاداش افطاری‌دادن بیش از روزه‌گرفتن دانسته شده است و با طرح موضوع به اینصورت، اهمیت افطاری‌دادن بازتاب یافته است. افزون بر این، در روایت دیگری، پاداش افطاری دادن به یک نفر، کفارۀ یکسال گناهان فرد دانسته شده است و پاداش افطاری دادن به دو نفر، بهشت تلقی شده است. 

 از دیگر نمونه‌ها برای این بخش، سخنان پیامبر اکرم (ص) است که در آن می‌خوانیم: «أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ فَطَّرَ مِنْکُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عِتْقُ نَسَمَةٍ وَ مَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَی مِنْ ذُنُوبِهِ، فَقِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ لَيْسَ كُلُّنَا يَقْدِرُ عَلَى ذَلِكَ فَقَالَ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) اتَّقُوا النَّارَ وَ لَوْ بِشِقِّ تَمْرَة». (عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 295) آنچه که در این سخن پیامبر اکرم (ص) اهمیت دارد این است که ایشان در پاسخ به افرادی که توانایی افطاری‌دادن ندارند می‌فرمایند: این کار را انجام دهید، حتی اگر به اندازه نیمی از یک خرما باشد. این بیان نشان می‌دهد که آنچه اهمیت دارد نه‌ صرف اطعام دادن، بلکه نهادینه‌سازی توجه به دیگری و خیرخواهی و نیکوکاری است؛ زیرا اگر صرف اطعام‌دادن ملاک بود باید از کمیت سخن می‌رفت اما اینجا سخن از این است که نفس اطعام و افطاری‌دادن باید به وقوع بپیوندد تا از این طریق افراد جامعه بتوانند با این بهانه به دیگری هم توجه کنند. 

 از این رو، توصیه به اطعام و افطاری دادن در ماه مبارک رمضان یک توصیه عمومی برای نیکوکاری است و از سوی دیگر در دل این توصیه‌ها، توجه به نیازمندان هم خودنمایی می‌کند. در واقع با توجه به اینکه اطعام به مؤمنین دارای چنین فضیلت‌ها و پاداش‌هایی است، اگر آن‌ها در ردیف نیازمندان جامعه قرار داشته باشند، طبیعی است که بنا بر اصول عقلی، پاداش اطعام و افطاری دادن به ایشان نیز بیشتر باشد.

 طیف دیگری از توصیه‌ها در زمینه نیکوکاری و خیرخواهی در ماه مبارک رمضان، توصیه به صدقه دادن است. برای نمونه در سخنان پیامبر اکرم (ص) آمده است: «وَ تَصَدَّقُوا عَلَی فُقَرَائِکُمْ وَ مَسَاکِینِکُمْ». (همان) یعنی آنچه در این ماه فضیلت دارد و باید به آن اهتمام داشت، صدقه دادن به فقرا و نیازمندان است. بر این اساس، نه‌تنها جامعه باید به نحو کلی و عام به دیگران توجه کند و آن‌ها را از اطعام خود بهره‌مند سازد، بلکه باید به صورت خاص به رفع مشکل فقرا و نیازمندان هم بپردازد و با صدقه‌دادن این موضوع را دنبال کند.

 بر این اساس، روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان، قرار است از طرفی در ساحت فردی به انسان یاری رساند و او را به سمت کمال سوق دهد و از طرف دیگر در ساحت اجتماعی به جامعه مسلمین رنگ‌وبوی دیگری ببخشد. آنچه در منابع دینی دربارۀ فضیلت ماه مبارک رمضان بازتاب یافته، دربردارندۀ چنین درکی است که ماه رمضان ماه نیکوکاری و خیرخواهی است؛ یعنی تک‌تک انسان‌ها حتی اگر برای خودشان هم روزه بگیرند، به دلیل مواجه شدن با گرسنگی و تشنگی می‌توانند حال نیازمندان را هم درک کنند تا از این رهگذر به حل مشکل آن‌ها بپردازند. 

 از طرفی، صرفاً قرار نیست در این ماه نیازمندان مورد توجه باشند، بلکه در یک نگاه کلان، قرار است مردم یک جامعه خیرخواه یکدیگر باشند و یک ماه این خیرخواهی و توجه به دیگری را تمرین کنند. در نتیجه، ماه مبارک رمضان با خیرخواهی و نیکوکاری عجین است و اگر مسلمانان به توصیه‌های دینی جامۀ عمل بپوشند، در پایان این ماه، جامعه تبدیل به جامعه‌ای خیرخواه و نیکوکار خواهد شد و در جامعه‌ای که همۀ افراد نسبت به یکدیگر احساس مسئولیت داشته باشند، طبیعی است که مشکلاتی نظیر فقر و ... نیز به‌مرور از بین خواهد رفت.

یادداشت از دکتر مرتضی اوحدی

پژوهشگر دین و مدرس دانشگاه