ضرورت حکمرانی نوین آب در ایران با مشارکت و آگاهی همۀ مردم
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، همایش تخصصی «ایران و فاجعه کم‌آبی؛ زمینه‌ها، پیامد‌ها و راهکارها» روز یکشنبه ۲۰ مهرماه ۱۴۰۴ در محل دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد.
در این برنامه که به همت انجمن جامعه‌شناسی ایران، گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی با همکاری دانشگاه صنعتی شریف، انجمن «ترویج فرهنگ مسئولیت اجتماعی» و گروه «مخاطرات محیط زیستی» پژوهشکده سوانح طبیعی برگزار شد، دکتر مسعود تجریشی (سرپرست دانشگاه صنعتی شریف)، دکتر حسین حجت‌پناه (مدیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی انجمن جامعه‌شناسی ایران)، دکتر بهرام طاهری (عضو کمیته ایرانی محیط زیست و تغییر اقلیم اتاق بین‌المللی بازرگانی و مشاور سابق نکسوس)، دکتر بنفشه زهرایی (استاد و رئیس مؤسسه آب دانشگاه تهران)، دکتر حسین اینانلو (دکترای اقلیم‌شناسی و استاد دانشگاه آزاد قزوین) و دکتر اطهره نژادی (مدیرگروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی ایران) به ارائه دیدگاه‌های خود پرداختند.
در ابتدای همایش دکتر فاطمه نیکوئی؛ دبیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی ضمن عرض خیر مقدم به شرکت‌کنندگان، از آب به عنوان سازه‌ای اجتماعی با ارزش، معنا و دارای کارکردی مطابق با زمینه سیاسی، فرهنگی و تاریخی جوامع یاد کرد که مسأله‌ای بین رشته‌ای است و برای درک و فهم آن نیازمند گفت‌و‌گوی هم‌افزای میان‌رشته‌ای و سیاستگذاری عمومی هستیم و راه‌حل‌های پیشنهادی درباره آن تنها زمانی کارساز خواهد بود که عادلانه باشد و با زمینه بومی کشور همخوانی داشته باشد.
سرانه مصرف آب شهروندان باید کاهش یابد
نخستین سخنران همایش، دکتر مسعود تجریشی، سرپرست دانشگاه شریف بود که با عنوان «روایت علل، پیامد‌ها و راهکار‌های مقابله با کم‌آبی» به ارائه سخنان خود پرداخت. وی سخنرانی خود را با اشاره به وضعیت دریاچه ارومیه و طرح این‌پرسش آغاز کرد که وقتی متخصصان از فاجعه کم‌آبی سخن می‌گویند، منظورشان چیست؟ تجریشی وضعیت منابع و مصارف آب در کشور را بحرانی توصیف کرد و ادامه داد میانگین بارش و منابع آب در دسترس حاکی از آن است که منابع آبی در دسترس و بارندگی در حال کاهش است و این درحالی است که در برخی مناطق کشور دمای هوا تا ۱.۸ بالارفته که به همان‌میزان نرخ تبخیر نیز افزایش یافته و دسترسی به منابع آبی اندک را سخت‌تر کرده است. وی در ادامه به ارائه آماری از میزان مصرف رو به افزایش آب در بخش‌های کشاورزی، شرب و صنعت از دهه ۷۰ خورشیدی تاکنون ارائه داد و گفت در زمینه کشاورزی مصرف ۷۶ میلیارد متر مکعب در دهه ۷۰ خورشیدی به رقم ۸۲ میلیارد در سال ۱۴۰۲ خورشیدی رسیده است. در بازه زمانی مشابه مصرف آب شرب از ۴ میلیارد متر مکعب به ۸.۹ میلیارد متر مکعب و آب بخش صنعت از ۰.۵ به ۳.۶ میلیارد متر مکعب رسیده است. رقم مجموع مصرف در سال ۱۴۰۲ به ۹۴.۵ میلیارد رسیده که حدود ۳۴.۵ میلیارد متر مکعب بیشتر از میزان دارایی آب تجدیدپذیر کشور است.
سرپرست دانشگاه صنعتی شریف، وضعیت آبی کشور را بحرانی توصیف کرد و با اشاره به خشک‌شدن دریاچه ارومیه به توصیف پیامد‌های زیان‌بار این رویداد پرداخت و افزود بروز طوفان گرد و غبار نمکی، بیابان‌زایی، افزایش ابتلا به بیماری‌های صعب‌العلاج، از میان‌رفتن تنوع زیستی و اقلیمی، تشدید تغییر و نوسان اقلیمی، مهاجرت، شور شدن خاک و ورود ترکیبات سمی به زنجیره غذایی از جمله پیامد‌های ناگوار این رویداد زیست‌محیطی است.
تجریشی در ادامه با اشاره به شماری از پژوهش‌های صورت‌گرفته درباره پیامد‌های خشک‌شدن دریاچه ارومیه از گسترش بیماری‌های ریوی، آسم، اختلالات خواب، خس‌خس سینه، صدای سوت در تنفس و سرفه‌های خشک در میان دانش‌آموزان مقطع ابتدایی ساکن در پیرامون این منطقه یاد کرد و در بزرگسالان نیز شاهد بیماری‌های دیگری، چون انواع بیماری‌های چشمی، فشار خون، مرگ خام بوده‌ایم و آمار‌هایی درباره افزایش تولد نوزادان کم‌وزن‌تر از دو‌کیلو و نیم بوده‌ایم، همانطورکه شماری از بیماری‌های دامی مانند سوءتغذیه ناشی از کمبود منابع غذایی، شیوع انگل‌های داخل و خارج بدن، کاهش باروری و افزایش بیماری‌های ژنتیکی در میان احشام مشاهده شده است.
بخش دیگری از سخنان این استاد دانشگاه به تأثیر حفر چاه‌های عمیق بر بحران کم‌آبی اشاره داشت که در این‌زمینه وی به روند افزایشی تعداد چاه‌ها از ۴۷ هزار در دهه ۵۰ خورشیدی به ۴۵۰ هزار در سال ۱۴۰۰ خورشیدی روایت کرد و گفت برداشت بی‌رویه تعداد چاه‌ها به افت سطح آب زیرزمینی و شور شدن آبخوان‌ها انجامیده است.
تجریشی ضمن اشاره به عمومیت‌یافتن مشکل فرونشست زمین در ایران درباره تبعات اجتماعی و امنیتی کم‌آبی نیز گفت‌و‌گو کرد و افزود ازجمله پیامد‌های ناگوار کم‌آبی در این‌زمینه می‌توان به ایجاد بدبینی و تفرقه میان اقوام و حتی استان‌ها، تحریک افکار عمومی منطقه برای مقابله با طرح‌های منطقه یا استان مجاور، برگزاری تجمع‌های محلی و طرح اتهام نسبت به هم و دشوار شدن تصمیم‌گیری برای سیاستگذاران اشاره کرد و در ادامه به ارائه راهکارهایی برای غلبه بر کم‌آبی پرداخت. به گفته این پژوهشگر، تلاش برای کاهش ۴۰ درصدی مصرف آب با کمک بخش خصوصی و نهاد‌های مردمی، اصلاح حکمرانی آب، مدیریت تقاضا و اصلاح الگوی مصرف، آموزش مشارکت و آگاهی ازجمله این‌موارد است.
تجریشی بحران کم‌آبی در ایران را درنتیجه ناترازی منابع و مصارف آب اعلام کرد و با ارائه نمونه‌های موفق مدیریت آب مانند سد حسنلو، پیشنهاد داد که با راهکارهایی، چون اصلاح بذر و کود، میزان آب مورد نیاز برای کشاورزی را کاهش داد. پایان‌بخش سخنرانی این استاد دانشگاه توجه به نمونه‌های موفق مدیریت آب در ایالات متحده و استرالیا بود که در آن‌جا با وجود افزایش جمعیت، مصرف آب شرب کاهش یافته است. تجریشی از دولت خواست با اعمال سیاست‌های حاکمیتی سرانه مصرف شهروندان را کاهش دهند و با استفاده از پساب تصفیه‌خانه‌های کوچک از این نوع از آب در کاشت فضای سبز شهری استفاده نمایند.
لزوم مطالعات بین رشته‌ای در زمینه آب
سخنران دوم این‌همایش، دکتر حسین حجت‌پناه، مدیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی انجمن جامعه‌شناسی ایران بود که تحت عنوان «امید تراژیک آب در ایران» سخنرانی کرد. حجت‌پناه در ابتدای سخنان خود به توصیف شرایط موجود آبی کشور پرداخت و گفت ایران جغرافیایی، سیاسی و فرهنگی کاملاً بر یکدیگر انطباق ندارد و برای نخستین‌بار با بیشترین شدت فاجعه کم‌آبی مواجه شده است که حتی به معنای دقیق کلمه تهدیدی برای ادامه حیات تمدن ایرانی است.
حجت‌پناه سخنان خود را با طرح این‌پرسش ادامه داد که با وجود اینکه هزاران‌سال جامعه ایرانی توانسته است کم‌آبی را مدیریت کند، اما چرا در دهه‌های اخیر با بحرام بی‌سابقه بی‌آبی مواجه گردیده است؟ مدیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی انجمن جامعه‌شناسی ایران با استفاده از رویکرد پدیدارشناسی، مهم‌ترین دلایل وقوع این شرایط را سدسازی بی‌رویه، برداشت زیاد آب از چاه‌ها، فساد سیستماتیک، تخریب دشت‌ها و تالاب‌ها، گرم‌شدن کره زمین و مصرف غیر بهینه آب در بخش‌های کشاورزی، شرب و شهری، صنعتی و نگهداری فضای سبز اعلام کرد و توضیح داد درحالیکه سدسازی در دوره قبل از انقلاب ۱۳۵۷ پاسخی به ضرورت زمانه بود در دوره پس از انقلاب ۱۳۵۷ تبدیل به یک‌رانت برای اختلاس و بودجه‌بری شد.
وی نگاه بدون حکمت و حکمرانی پوپولیسیتی در دوره جدید نسبت به صدور مجوز برای حفر چاه‌های عمیق بدون کشاورزی را دیگر مشکل امروز ایران دانست و در توضیح فساد سیستماتیک چنین گفت که یکی از ابعاد سوء مدیریت این است که در ایران امروز شایسته‌سالاری رعایت نمی‌شود و عمدتاً به منابع نه در جهت تأمین خدمات اجتماعی و توسعه پایدار برای رفاه نسل‌های آتی بلکه به عنوان منبع مصرف و درآمد نگاه می‌کنند.
حجت‌پناه از سازمان‌های متولی آب در ایران به عنوان مهم‌ترین دلایل وقوع فاجعه آب در کشور یاد کرد و ادامه داد فساد باعث شده است شبکه روابط رانتی میان سودجویان و ادارات دولتی و نهاد‌های نظارتی و قضایی شکل بگیرد. در ادامه، این پژوهشگر از خشک‌شدن ۴۵۰ دشت از مجموع ۷۰۰ دشت کشور یاد کرد و ادامه داد سیاست‌های تمرکزگرا برای کنترل کشور وسیع ایران در نهایت به تخریب حاصلخیزترین دشت‌های ایران انجامیده است.
این پژوهشگر مهم‌ترین دلیل نابودی تالاب‌ها را تفکیک میان حوزه تالاب و خاستگاه آب‌های تغذیه‌کننده آن عنوان کرد و با توجه به عدم وجود روابط حسنه میان ایران و کشور‌های همسایه و ناتوانی در دیپلماسی فرهنگی از ایجاد رابطه پایدار در آینده برای حفظ حقوق زیست‌محیطی ایران ابراز نگرانی کرد. حجت‌پناه مشکلات مدیریتی در مواجهه با بحران گرمایش زمین را سبب‌ساز لطمه‌دیدن شدید ایران از این پدیده جهانی عنوان کرد و مجموع این‌امور را مسبب شرایط فاجعه‌بار در تاریخ ایران دانست.
مدیر گروه جامعه‌شناسی کشور‌های اسلامی انجمن جامعه‌شناسی ایران نقطه امیدبخش این‌شرایط فاجعه‌بار را در افزایش ادبیات پژوهشی در زمینه آب و ناتوانی در کتمان ابعاد آن یا فرافکنی آن به بیگانگان عنوان کرد و پیشنهاد داد از مشارکت آگاهانه، داوطلبانه و آزادانه برای حل مشکل استفاده کنیم، به مطالعات بین رشته‌ای در زمینه آب روی بیاوریم و یک کانون پژوهشی مرتبط با آب متشکل از متخصصان و اصحاب رشته‌های مختلف به صورت غیر دولتی ترتیب دهیم.
صورت‌بندی نادرست از مسأله بحران آب در ایران
سخنران سوم این‌همایش دکتر بهرام طاهری، عضو کمیته ایرانی محیط زیست و تغییر اقلیم اتاق بین‌المللی بازرگانی و مشاور سابق نکسوس بود که با عنوان «فراتر از چاه؛ تغییر پارادایم برای آب، ایران و جهان، پارادایم‌ها، نهادینه‌سازی و درهم‌تنیدگی» سخنرانی کرد.
طاهری در ابتدای سخنان خود به تعریف واژه پارادایم پرداخت و با معادل‌سازی آن با واژه فارسی «اَبَرانگاره» گفت پارادایم یعنی شما در آن واحد که به یک محیط یکسان نگاه می‌کنید شرایط متفاوتی را می‌بینید، مسائل به انحاء متفاوتی مطرح می‌شوند و برای آنها راه حل داده می‌شود. وی با اشاره به درک نشانه‌های بحران کم‌آبی در ایران از بیماری پارادایم یا بینش تحت عنوان «پارادایم‌های فروشکسته» یاد کرده و افزود از مسائل مهم پارادایم‌ها، چهارچوب‌های بنیادین اندیشه بشر، الگو‌های ریشه‌دار تفکر، مفروضات، مفاهیم و نظریه‌هایی است که سیر پژوهش، فرایند پرسشگری، انتخاب روش‌شناسی و تولید دانش را هدایت می‌کنند. در پارادایم‌ها، باورها، ارزش‌ها و اصول راهنمای ما در حوزه‌های مختلف تعامل انسان با انسان، انسان با طبیعت و از همه بنیادین‌تر تعامل انسان با خود در بستر این‌پارادایم‌ها شکل می‌گیرد. وی تلقی کم‌آبی به عنوان علت بحران دریاچه ارومیه را ناشی از پارادایم فروشکسته دانست و ادامه داد در پارادایم حکمرانی آب در ایران مدت‌ها است که شاخص‌های کمّی و قابل اندازه‌گیری را در اولویت قرار داده و تجربه زیسته جوامع، سلامت اکولوژیکی و ابعاد فرهنگی آب را به حاشیه رانده‌ایم. شرایطی که بازتاب پارادایمی است که کنترل و اندازه‌گیری را بر فهم روابط عمیق درهم‌تنیده و سلامت و تاب‌آوری نظام‌مند ترجیح می‌دهد و مشارکت‌های آگاهانه مردمی، حقوق بهره‌برداران اعم از انسان و طبیعت، افت منابع آب زیرزمینی و پایداری اکوسیستمی را اغلب نادیده می‌انگارد.
طاهری از پیامد‌های بنیادین پارادایم‌های شکسته را گرایش به صورت‌بندی‌های نادرست مسائل توصیف کرد و با مثال‌آوردن از سهم کشاورزی و صنعت در اقتصاد ۱۸ کشور مختلف و مقایسه آن با ایران افزود سهم کشاورزی در GDP ایالات متحده آمریکا، ۱.۲ است و در ایران به ۱۱.۲ می‌رسد که به معنای آب کم‌تر و تبخیر بیشتر در ایران است.طاهری در پایان سخنان خود از ضرورت نوسازی پارادایمی سخن گفت و تأکید کرد مشکل آب در ایران پارادایم و ادراک است.
حکمرانی نوین آب در ایران
دکتر اطهره نژادی، مدیرگروه مخاطرات محیط زیستی پژوهشکده سوانح طبیعی ایران، دیگر سخنران این نشست بود که ضمن جمع‌بندی سخنان سخنرانان پیش از خود از منظر برنامه‌ریزی و ارتباط با سوانح طبیعی به بررسی بحران کم‌آبی در ایران پرداخت و گفت ما فرصت آزمون و خطا در زمینه آب را نداریم و این در حالی است که رویکرد جامع به این مسئله نداریم. نژادی خشکسالی‌های طولانی، از دست‌رفتن رطوبت خاک، انتقال گرد و غبار و نمک، فرونشست زمین، شیوع انواع بیماری‌ها و مشکلات بینایی و تنفسی را از پیامد‌های بحران کم‌آبی در ایران توصیف کرد و گفت این مشکل از منظر اجتماعی و برنامه‌ریزی به خالی‌شدن روستا‌ها خواهد انجامید.
وی در ادامه سخنان خود به طرح این‌پرسش پرداخت که حکمت در برابر این‌بحران چیست؟ نژادی با اشاره به دیدگاه‌های شیخ بهایی و ملاصدرا از مدل تقسیم آب در اصفهان یاد کرد و افزود آب تنها یک کالای صرف نیست و بخشی از مهر و تعلق انسان نسبت به سرزمین و باعث تمدن و زندگی است و در غیبت آن مهاجرت رخ خواهد داد. وی با عنایت به دیدگاه‌های ملاصدرا از هستی به عنوان یک کل پیوسته یاد کرد و ادامه داد اگر آب را جدای از آدمی بیینید حکمت را فراموش کرده‌اید. وی از آب به عنوان اصل وجود یاد کرد و توضیح داد که احترام به پیوند وجودی انسان در طبیعت و حکمرانی آب وقتی کامل است که هم عدالت را محقق کند و هم کرامت طبیعت را.
نژادی از حکمرانی نوین آب به عنوان پلی میان حکمت و علوم یاد کرد و چندین تغییر ضروری را برای تحقق آن مطرح کرد که از جمله آن می‌توان به تشکیل نهاد‌هایی که با نگاه انسانی به مسأله نگاه می‌کنند، اشاره کرد. نهاد‌هایی خدمت‌رسان، چندمرکزی با مشارکت محلی که در آن‌جا شهروندان و دولت در کنار هم قرار می‌گیرند. دومین‌ضرورت ساخت شبکه‌ای با هماهنگی ملّی و تصمیم‌سازی‌های محلی است که جایگزین سلسله‌مراتب استبدادی آب شود. انعطاف‌پذیری و یادگیری مداوم، امکان عقب‌نشینی هوشمند و بازسازی سیاست‌ها و احیای طبیعت از دیگر ضرورت‌های این حکمرانی نوین عنوان شد.
نژادی پیشنهاد داد که پوشش گیاهی بومی و راه‌آب‌های کوچک برای مهار سیلاب‌ها ساخته شود و سهم آب با توجه به قوانین محلی تعیین شود. پایان‌بخش سخنان این استاد دانشگاه دعوت از دانشجویان برای پژوهش در زمینه فرهنگ بومی مرتبط با آب بود. نژادی از جوانان به عنوان معماران حکمرانی آینده ایران یاد کرد و از آنها خواست در دل‌های‌شان نهال امید بکارند، دانش و حکمت را با هم پیوند بزنند، مطالبه‌گر و تسهیل‌گر باشند و حکمرانی آب در ایران را بازسازی کنند.
پیوند آب و آبادانی
دکتر حسین اینانلو، دکترای اقلیم‌شناسی و استاد دانشگاه آزاد قزوین دیگر سخنران این برنامه بود که با عنوان «واکاوی ریشه‌های اقلیمی بحران آب در ایران» سخنرانی کرد. اینانلو نظام حاکمیتی کنونی را از درک مسائل مرتبط با بحران آب ناتوان توصیف کرد و از ایران به عنوان کشوری در کمربند بیابانی جهان یاد کرد که در تاریخ آن آبادانی همیشه با آب پیوند داشته است. به گفته این استاد دانشگاه در حالی‌که تنها ۱/۱ مساحت خشکی‌های جهان در ایران است و ما تنها ۱/۱ جمعیت جهان را داریم، میزان آب در دسترس نسبت به میانگین جهانی، کم‌تر و میزان تبخیر آن بالاتر است. به گفته این استاد دانشگاه در چنین وضعیتی باید در برنامه‌ریزی‌ها به راهبرد‌های کلان توجه کنیم.
وی جمعیت ایران را که در یکصدسال گذشته ۹ برابر شده است بیشتر از ظرفیت اکولوژیکی کشور دانست و از توزیع نابرابر جمعیتی در کشور سخن گفت که براساس آن ۴۵ درصد جمعیت شهرنشین در ۱۸ شهر و ۵۵ درصد باقیمانده آن در ۱۴۰۰ شهر دیگر ساکن هستند. به گفته وی چنانچه مشهد را از مشرق ایران برداریم، در این‌منطقه جمعیت قابل توجهی نخواهیم داشت.
اینانلو چشم‌انداز آینده ایران با وضعیت کنونی را به صورت سرایت خشکیدگی از هوا به آب و سپس کشاورزی، فشار بر آبخوان‌ها و آسیب‌دیدن سازه‌ها و زیرساخت‌ها با عمیق‌تر شدن فرونشست‌ها، کاهش کیفیت آب شرب و زراعت، گسترده‌شدن تنش‌های اجتماعی میان ساکنان حوضه‌های درگیر با انتقال آب توصیف کرد و تأکید کرد در این‌شرایط نه‌تنها به سمت توسعه پایدار نخواهیم رفت که همان توسعه نیم‌بند و حتی رشد‌یافتگی را متوقف خواهیم کرد.
پایان‌بخش سخنان این‌پژوهشگر ارائه راهبرد‌هایی برای بحران آب در ایران بود. وی از همه خواست با نگاه انسان‌محور به زیست‌بوم بنگرند و آموزه‌های ملّی همساز با طبیعت داشته باشند، در بحث آمایش سرزمینی، نگاه کل‌نگر و ملّی به مالکیت آب را برجسته کنند، از اقتصاد دولتی غیر رقابتی با تصدی‌گری دولت به سمت اقتصاد آزاد با تسهیل‌گری دولت در بخش خصوصی مستقل از دولت میل کنند و در عرصه سیاست خارجی از سیاست نفتی و اتکای دائمی به بخشی از دول جهان به سمت روابط بر مبنای استیفای منافع ملّی در چهارچوب روابط بین‌المللی موجود بروند.
لزوم محیط زیست توانمندساز در حوزه آب
آخرین سخنران همایش، دکتر بنفشه زهرایی، استاد و رئیس مؤسسه آب دانشگاه تهران بود که با عنوان «بستر‌های بحران آب در ایران» به ارائه نظرات خود پرداخت. وی حل مشکل آب در ایران از طریق تکنولوژی را بی‌فایده قلمداد کرد و استفاده از محیط زیست توانمندساز (Enabling Environment) متشکل از سیاست، برنامه، نقشه راه و قوانین درست را سودمند و حیاتی دانست. به گفته این پژوهشگر میزان اجرایی‌شدن سیاست‌های کلان ابلاغی در حوزه آب تنها ۲۶ درصد بوده است چراکه برنامه‌های ما در سطح توانمندسازی تدوین نشده است و به همین‌دلیل نتوانسته‌ایم آنها را به درستی اجرایی کنیم.
زهرایی با اشاره به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، قوانین موجود را به عنوان منبعی برای تخریب منابع آبی عنوان کرد و ادامه داد ما در ایران محیط توانمندساز برای حل بحران آب نداریم. وی گفت سالانه تنها ۱۵ نفر در رشته حقوق محیط زیست پذیرش می‌شوند و بر این نکته تأکید کرد: تا زمانی که این محیط مساعد فراهم نشود هرچقدر تلاش کنیم موفق نخواهیم بود و تکنولوژی، بهره‌وری و اقتصاد آب هم فایده‌ای نخواهد داشت.