قسمت شانزدهم پادکست نیک‌آوا- نخستین پادکستی که به موضوع نیکوکاری و امر خیر می‌پردازد- درباره اقدامات و فعالیت‌های نیکوکارانه امام موسی صدر، روحانی شیعه ایرانی فعال در لبنان است.

 روابط تاریخی ایران و لبنان

 نویسندگان، سخنان خود را با شرح کوتاهی از سوابق روابط ایران و منطقه‌ای که پس از فروپاشی امپراطوری عثمانی، لبنان نامیده شد، شروع کرده‌اند. به گفته این پژوهشگران، واردات چوب درخت ارز یا کاج مُطَبَق از این منطقه که از آن در ساخت بنای تخت جمشید نیز استفاده شده است، یکی از زمینه‌های روابط تجاریِ تاریخی ایران با این منطقه بوده است. درختی که امروز به عنوان نماد این کشور، بر روی پرچم لبنان جای گرفته و اعتقاد یهودیان بر این است که از چوب‌های آن برای ساخت «معبد سلیمان» استفاده شده. روابط ایران با این منطقه به خصوص جنوب لبنان که مأمن شیعیان لبنانی است، در دوران تمدن اسلامی نیز ادامه یافت. 90درصد شیعیان لبنان در جبل‌عامل در جنوب و بعلبک در شهرهایی چون صور، صیدا، جزین، نبطیه و اسکندریه زندگی می‌کنند. 

 خاندان امام موسی صدر در لبنان

 در نزدیکی شهر صور در روستایی به نام «شهور» سیدصالح شرف‌الدین در حدود سال 1088 خورشیدی/1022 قمری به دنیا آمد. در آن زمان کل منطقه شامات تحت ستم امپراطوری سنی‌مذهب عثمانی بود که به همین دلیل شرف‌الدین را به رهبر شورشیان شیعی در جنوب لبنان تبدیل کرد. درگیر و دار این درگیری‌ها، احمدپاشا جزار معروف به «احمد بوسنیایی»؛ حاکم لبنان و فلسطین، سیدصالح را به قلعه عکا تبعید می‌کند اما او فرار می‌کند و به نجف می‌رود. از آن پس تعدادی از نوادگان او در جبل‌عامل ماندند و باقی آن‌ها رهسپار نجف، کاظمین و حتی اصفهان در ایران شدند. سیدصالح شرف‌الدین، جد پدری امام موسی صدر است که در برابر ظلم سکوت نکرد و پس از کشته‌شدن پسرش به دست احمد جزار معروف به «قصاب» برای بیداری و صلح تلاش کرد. 

کیمیای امام موسی صدر، انسان بود

 امام موسی صدر در 14 خردادماه 1307، در محله چهارمردان قم به دنیا آمد. پدرش، آیت‌الله صدرالدین صدر از مراجع بزرگ زمان و جانشین شیخ عبدالکریم حائری؛ مؤسس حوزه علمیه قم بود. جد پدری او هم مرحوم آیت‌الله سید اسماعیل صدر و جد مادری‌اش، آیت‌الله حاج حسین‌ قمی بود. 

 امام موسی صدر هم‌زمان با تحصیل در دبیرستان، تحصیلات حوزوی خود را نیز ادامه می‌دهد. در سال 1326، نخستین دانشجوی روحانی است که وارد دانشگاه تهران برای تحصیل در رشته اقتصاد گرایش حقوق می‌شود. در بحبوحه ملی‌شدن صنعت نفت ایران، او از طرفداران و حامیان دکتر محمد مصدق است. در سال 1333، از طرف علامه طباطبائی، مسئولیت نظارت بر نشریه «تعلیمات دینی» را برعهده می‌گیرد. پس از فارغ‌التحصیلی، عازم نجف می‌شود و در آن‌جا با پروین خلیلی دختر شیخ عزیزالله، ازدواج می‌کند که حاصل آن دو دختر و دو پسر به نام‌های حورا و ملیحه و حمید و صدرالدین است. بعد از بازگشت از نجف، مدرسه ملی را تأسیس می‌کند و سردبیر مجله «مکتب اسلام» می‌شود. در حدفاصل این سال‌ها، سفرهایی هم به لبنان دارد که در نهایت موجب می‌شود در سال 1338 و به توصیه آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله حکیم و براساس وصیت‌نامه سیدعبدالحسین شرف‌الدین، عموزاده‌اش با شعار گفت‌و‌گو، تفاهم و همزیستی راهی لبنان شود. 

 کیمیای امام موسی و مهم‌ترین موضوع برای او به گفته دامادش؛ دکتر مهدی فیروزان، «انسانیت» بود که آن را به گونه‌ای متفاوت تعریف می‌کرد. او کرامت انسان را ذاتی می‌دانست و تلاش می‌کرد همه احکام، تئوری‌ و نظریه‌های خود را سازگار با کرامت انسان قرار دهد. 

تلاش‌های اجتماعی امام صدر در لبنان

 نخستین اقدام او در لبنان، راه‌اندازی جمعیت خیریه «البرّالاحسان» بود که هدف آن از میان‌بردن ناهنجاری‌های ناشی از فقر در میان مردم فارغ از مذهب و دین آن‌ها بود. با این حال او تلاش‌هایی هم برای توانمندسازی علمی شیعیان انجام داد که از آن جمله می‌توان به سفر شخصی او در شهر و روستاهای لبنان برای خبرگیری از اوضاع شیعیان اشاره کرد. امام موسی در پیامد این بازدید میدانی، در سفرهای دیگری به ایران، فرانسه، الجزایر و روسیه تلاش کرد تا بورسیه‌هایی برای توانمندسازی علمیِ جوانان شیعه فراهم آورد. تأسیس هنرستان و اختصاص طبقه‌ای از آن به خوداشتغالی و خودکفایی مالی، یکی دیگر از اقدامات صدر بود که با هدف توانمندسازی اقتصادی مردم و رهاندن آن‌ها از فقر و بیکاری انجام گرفته بود. در اقدامی دیگر و پس از تلاش‌های ناکام برای همکاری با اهل تسنن، او اقدام به تأسیس «مجلس اعلای شیعیان» در سال 1945 م. کرد تا شرایط برابر سیاسی را برای شیعیان در جامعه‌ای که فِرَق مذهبی بیشترین تأثیر را در آن داشتند، فراهم کند. 

نگاه انسانی و صلح‌آمیز

 از او به عنوان انسانی پیشرو یاد می‌کنند که در تمام کارها، نگاهی انسان‌محور داشت و از دریچه کرامت و منفعت عام و صلح به امور می‌نگریست. همین رویکرد بود که باعث شد در سال 1353، اسقف کلیسای «کبوشین» لبنان از او دعوت کند تا در خطبه‌های روز عید موعظه نماید. بسیاری بر این باورند که اگر جنگ داخلی آغاز نمی‌شد، حتماً امام موسی هم از کاردینال مارونی لبنان برای شرکت و سخنرانی در نماز جمعه شهر بیروت دعوت به عمل می‌آورد. راز پایداری خدمات او را مشارکتی‌بودن آن دانسته‌اند و پژوهشگران بر روحیه او برای ساخت NGO و کنشگری مشارکتی تأکید دارند. به گفته آگاهان، او برای حل هر مشکلی در جامعه لبنان و از جمله مقاومت در برابر اسرائیل از ساخت NGO و مشارکت استفاده می‌کرد. در زمان جنگ 6 روزه اسرائیل و فلسطین که حاشیه‌های آن به جنوب لبنان هم رسید و با بی‌عملی دولت وقت روبرو شد، امام موسی برای جلب توجه و اعتراض به این رویه، در مسجد جامع بیروت اعتصاب غذا کرد و «کمیته دفاع از جنوب» را برای دفاع از تمامیت ارضی لبنان، راه‌اندازی کرد.

 سرنوشت امام موسی صدر از 9 شهریور 1357 با بی‌خبری رقم خورد و همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است. او که به دعوت معمر قذافی عازم لیبی بود، ناپدید شد و تا امروز هیچ خبری از زندگی و مرگ او در دسترس نیست. 

 پایان‌بخش این قسمت از پادکست نیک‌آوا، قرائت بخش‌هایی از کتاب «هفت‌روایت خصوصی» به قلم حبیبه جعفریان از زبان همسر امام موسی صدر، درباره زندگی با اوست.

 علاقه‌مندان می‌توانند به لینک مستقیم قسمت شانزدهم پادکست نیک‌آوا مراجعه فرمایند. 

گزارش از زهرا حاتمی