به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، انتقال مفاهیم اخلاقی، اعتقادی و اجتماعی را باید یکی از کارکردهای مهم آموزش و پرورش تلقی کرد؛ موضوعی که منجر به تحکیم شخصیت اخلاقی می‌شود و از آن می‌توان با عنوان پرورش منش یاد کرد. پرورش منش، دانش‌آموزان را بر آن می‌دارد تا بتوانند به درونی‌سازی ارزش‌ها بپردازند؛ به‌نحوی که انتخاب‌های اخلاقی را بدون حضور والدین و معلمان انجام دهند و بر آن اساس پیش روند. 

 فضائل اخلاقی و مهارت‌های اجتماعی کودکان را می‌توان با کاربست بسترهای تربیتی و ابزارهای مختلف پرورش و توسعه داد. برنامه‌های درسی مدارس یکی از این ابزارها محسوب می‌شود. توضیح اینکه، با تدوین برنامه‌های درسی می‌توان انتظار داشت که انواع مختلفی از دانش و مهارت به واسطه فعالیت‌هایی که در مدرسه صورت می‌گیرد به دانش‌آموزان انتقال یابد و در نهایت موجب شود تا آن‌ها برای پذیرش مسئولیت‌ها و نقش‌ها در زندگی واقعی آماده شوند. 

 بر همین اساس، نعمت‌الله موسی‌پور؛ استاد گروه علوم تربیتی (برنامه‌ریزی درسی) دانشکده علوم انسانی دانشگاه هرمزگان با همکاری لیلا عیاری؛ دکترای علوم تربیتی و مدرس دانشگاه فرهنگیان مقاله‌ای تحت عنوان «آموزش نیکوکاری در مدارس دوره ابتدایی ایران» را به رشته تحریر درآورده‌اند که در دومین شماره از پژوهشنامۀ مطالعات وقف و امور خیریه منتشر شده است و نویسندگان در این نوشتار به بررسی سیاست‎‌گذاری و برنامه‌ریزی درسی آموزش ابتدایی ایران از نظر اهمیت و جایگاه نیکوکاری پرداخته‌اند.

مروری بر ادبیات، پیشینه و روش‌شناسی بحث

 نیکوکاری در لغت به معنی «احسان، بخشش، کرم، نکوکرداری، نیک‌کنشی» است و دو واژۀ «احسان» و «انفاق» را باید نزدیک‌ترین واژگان به نیکوکاری دانست. در این پژوهش، نیکوکاری با لحاظ پنج دیدگاه تعریف شده است که در جمع‌بندی آن‌ها، نیکوکاری منحصر به کمک‌های مادی نشده است، بلکه سایر نیازهای اساسی انسان را نیز شامل می‌شود. تاکنون در این زمینه پژوهش‌های مختلفی سامان یافته است که نتایج آن‌ها بازتاب‌دهندۀ چنین درکی است که برخی از جنبه‌های نیکوکاری نظیر تأثیرات روانی، تربیتی، اجتماعی و اقتصادی، آسیب‌های موجود در مسیر آموزش مفاهیم نیکوکاری، میزان و نحوۀ پرداختن به مفاهیم اخلاقی و مسئولیت‌های اجتماعی در کتب درسی به بحث گذاشته‌ شده‌اند. 

 حال پس از این تحقیقات می‌توان از این پرسش‌ها سخن به میان آورد: «آموزش نیکوکاری در مدارس ابتدایی ایران چگونه است»؟ «در اسناد بالادستی نظام آموزشی، چه فرصت‌هایی برای آموزش نیکوکاری در مدارس ابتدایی فراهم شده است»؟ و اینکه «در متن کتاب‌های درسی دوره ابتدایی چه مباحث و فرصت‌هایی برای آموختن نیکوکاری لحاظ شده است»؟ در این پژوهش‌ به این پرسش‌ها پاسخ داده شده است. 

 اما دربارۀ روش‌شناسی باید گفت که در این پژوهش، روش تحلیل محتوای کیفی مورد استفاده قرار گرفته است. این رویکرد را باید شیوه‌ای مناسب برای کسب نتایج معتبر از داده‌های متنی به منظور ایجاد دانش و ایدۀ جدید دانست که از طریق تفسیر ذهنی اطلاعات از محتوا به طبقه‌بندی نظام‌مند، کدبندی و تِم‌سازی یا طراحی الگوهای مفهومی پرداخته می‌شود. توصیف وسیع یک پدیده، هدف از کاربست این شیوه است و دستاورد آن نیز مفاهیم یا طبقات توصیفی پدیده‌ها محسوب می‌شود. افزون بر این‌ها، ساخت یک مدل، ایجاد سیستم مفهومی و نقشه مفهومی را هدف این فرایند دانسته‌اند. در تحلیل محتوای کیفی دو رهیافت وجود دارد؛ استقرایی و قیاسی که در این پژوهش از روش نخست بهره‌برداری شده است.

 نکتۀ قابل‌ توجه دیگر در بخش روش‌شناسی اینکه، در این پژوهش تمام کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی و چهار سند بالادستی یعنی «چشم‌انداز بیست سالۀ جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 شمسی»، «سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش»، «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» و «برنامه درسی ملی» تحلیل شده‌اند؛ تحلیلی که به صورت جزء به جزء متن پیگیری شده است.

 تصویر آموزش نیکوکاری در اسناد بالادستی برنامه درسی ایران

 نخستین مطلبی که باید از آن سخن به میان آورده شود، تصویر آموزش نیکوکاری در اسناد بالادستی برنامه درسی ایران است. براساس تحلیل محتوای اسناد بالادستی، واژۀ نیکوکاری فقط یکبار در سند تحول بنیادین در قالب «بسط فرهنگ نیکوکاری» مطرح شده است و در سایر اسناد به سایر مفاهیم و مصادیق آن از جمله خیرخواهی، مهرورزی و فداکاری، آموزش در مناطق محروم، کمک به زلزله‌زدگان و محرومین، ایثارگری و ... پرداخته شده است. بازتاب برخی مفاهیم در این اسناد نشان می‌دهند که قرار است دانش‌آموزان از شایستگی‌های پایه مربوط به نیکوکاری با معنایی خاص برخوردار باشند. توجه به نیکوکاری از سطح خرد تا کلان را باید یکی از وجوه مثبت جایگاه نیکوکاری در برنامۀ درسی ملی تلقی کرد. افزون بر این، ارائۀ راهکار غیر مستقیم اما تأثیرگذار در کاهش و ریشه‌کن کردن فقر نیز یکی دیگر از وجوه مثبت محسوب می‌شود.

 نکتۀ دیگر دربارۀ روح حاکم بر سند چشم‌اندار توسعه در افق 1404 است؛ توسعه‌یافتگی ایران. اهدافی در این سند پیش‌بینی شده است که رسیدن به ‌آن‌ها از جمله عوامل کاهش فقر و فاصله طبقاتی محسوب می‌شود. البته به دلیل اینکه این سند به صورت کلی رفاه عمومی را در نظر گرفته است، در آن به صورت خاص و مصداقی از نیکوکاری سخن نرفته اما آنچه مد نظر این سند است را می‌توان اینگونه مطرح کرد: «غنی‌کردن خود و کمک به توسعه کشور یعنی نیکوکاری.»

 مطلب دیگر مربوط به ابلاغیۀ سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش است که در آن به صورت مستقیم از واژۀ نیکوکاری استفاده نشده است اما مفاهیمی در جهت رشد و پرورش حس خیرخواهی در آن به چشم می‌خورد. به بیان دیگر، روح حاکم بر این سیاست‌ها را باید ایثاگری دانست که قرار است منجر به گسترش حکومت اسلامی شود.

 دستاوردهای حاصل از تحلیل محتوای اسناد بالادستی

 در این بخش باید از دستاوردهای حاصل از تحلیل محتوای اسناد بالادستی سخن به میان آورد. از جمله مواردی که در اسناد مطرح شده‌اند می‌توان به: پرورش حس مسئولیت‌پذیری در برابر دیگران به ‌ویژه نسبت به محرومان و مستضعفان، پرورش حس ایثارگری و فداکاری، پرورش حس مهرورزی، رأفت، همدلی و محبت، پرورش حس نوع‌دوستی و علاقه‌مندی به احسان و خیرخواهی، پرورش حس مسالمت‌جویی و جمع‌گرایی، پرورش شخص تکریم‌کننده دیگران از جمله والدین، معلم و ... ، پرورش شخص مقدم‌شمارنده منافع جمعی بر فردی، پرورش حس احترام و خدمت‌رسانی به بزرگسالان، پرورش مهارت کمک‌رسانی به حل مشکلات مسلمانان خصوصاً مسلمانان ستم‌دیده، توجه به خدمات عام‌المنفعه و ماندگار، کمک به حل مشکلات جهانی از جمله روابط ظالمانه، فقر، بیماری و تبعیض و توسعه حمایت از مظلومین و مستضعفین اشاره کرد.

 آنچه می‌توان از این موارد دریافت کرد این موارد هستند: پرورش دانش‌آموز نیکوکار، محدودسازی ایثارگری و فداکاری به خودی‌ها، باورداشتن کمک به دیگران، تشویق به امور خیر و وقف و کمک مادی به دیگران. در توضیح مورد نخست باید گفت: هدف تربیت دانش‌آموزانی است که نسبت به فعالیت‌های خیرخواهانه توجه داشته باشند. توضیح مورد دوم نیز اینگونه است: وقتی بحث از «کمک به مسلمانان ستم‌دیده» یا «پرورش مهارت کمک به حل مشکلات مسلمانان» مطرح می‌شود، موضوع ایثار جنبۀ جهادی و دفاعی پیدا کرده و بر بنیاد «خودی - غیر خودی» جلوه عملی می‌یابد.

 در تبیین مورد سوم باید گفت: برخی موارد نظیر «پرورش حس مسالمت‌جویی و جمع‌گرایی» بازتاب‌دهندۀ چنین درکی هستند که گویی قرار است در آن‌ها انسان به معنای اعم مد نظر قرار بگیرد، اما اینگونه نیست بلکه این موارد در گروه خاصی معنا می‌یابند که باید آن را پرورشی درون‌گرایانه تلقی کرد. مورد چهارم تشویق به امور خیر و وقف است که در اهداف آموزشی اسناد بالادستی به شکل‌گیری نگرش، علاقه و انگیزه برای مشارکت در امور خیر و وقف توجه شده است. 

 در نهایت، کمک مادی به دیگران مطرح است. توضیح اینکه، از جمله موضوعات مهم در نگاه به نیکوکاری ترویج فرهنگ امور خیر و جمع‌آوری کمک‌های مردمی است. هنگامی که مباحثی نظیر «کمک به افزایش قدرت خرید گروه‌های کم‌درآمد، محروم و مستضعف» یا «کمک به تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد و نیازمند» مطرح می‌شود، جنبۀ مادی کمک مشاهده می‌شود و در سیاست‌های آموزشی ایران نیز جنبۀ مادی نیکوکاری مد نظر است.

 تصویر نیکوکاری در کتاب‌های درسی دوره ابتدایی ایران

 اکنون و پس از تحلیل اسناد بالاستی، نوبت به بررسی نیکوکاری در کتاب‌های درسی دورۀ ابتدایی می‌رسد. برای نمونه در کتاب‌های درسی قرآن دورۀ ابتدایی این موارد بازتاب یافته‌اند: به پدر و مادر خود نیکی کنید (اسراء، 23)، هدیۀ پدربزرگ به نوه‌هایش، هدیۀ امام حسین (ع) به معلم قرآن فرزندش، از آنچه به شما روزی داده‌ایم انفاق کنید، خدا نیکوکاران را دوست دارد (آل عمران، 134)، که تو را از نیکوکاران می‌بینیم (یوسف، 36)، ما نیکوکاران را این گونه پاداش می‌دهیم (صافات، 37)، نیکویی کنید که خدا نیکوکاران را دوست می‌دارد (بقره، 195)، سفارش به نیکی به پدر و مادر (نساء، 36)، و تا زنده هستم به نماز و زکات سفارش کرده است (مریم، 19).

 از جمله آموزه‌های نیکوکاری که در کتاب درسی علوم تجربی دورۀ ابتدایی بازتاب یافته است می‌توان به این موارد اشاره کرد: کمک به خدمه مدرسه، «و بالوالدین احسانا» و کمک‌کردن به دیگران و مهربانی‌کردن. برخی از آموزه‌های نیکوکاری که در کتاب‌های درسی ریاضی دورۀ ابتدایی بازتاب یافته‌اند نیز این موارد هستند: کمک برادر بزرگ به برادر کوچک‌تر در قالب تصویر و غذادادن به حیوانات، هدیه‌دادن مداد رنگی به دوست، کمک درسی برادر بزرگ‌تر به خواهر، استفاده از تصویر صندوق صدقه در تصویر و مهدی یک دوم و حسین یک سوم پولشان را صدقه دادند.

 به پدر و مادر خود نیکی کنید، احترام و نیکی به معلم و کمک به خدمه با تمیز نگه‌داشتن کلاس و مدرسه، نیکی والدین به فرزندان، کمک به دوستان و خدمۀ پارک، احترام و نیکی والدین به‌هم و هدیه‌دادن، نیکی و احترام به معلم، نیکی پدر به فرزند و دوستان به هم، فداکاری و ایثار سربازان و نیکی مادربزرگ به نوه‌هایش نیز برخی آموزه‌های نیکوکاری هستند که در کتاب‌های درسی فارسی دوره ابتدایی آمده‌اند.

 در کتاب‌های درسی هدیه‌های آسمانی دورۀ ابتدایی نیز آموزه‌های نیکوکاری اینگونه مطرح شده‌اند: دعا برای شفای بیماران و درخواست کمک از خداوند متعال برای نیازمندان، کمک امام علی (ع) به خانواده‌هایی که پدرشان را از دست داده بودند، کمک امام حسن (ع) به مسافر غریبه و کمک به نیازمندان، پخش شربت و شیرینی برای رهگذران در جشن تولد امام دوازدهم و غذا دادن به پرندگان توسط کودک بعد از شنیدن دعای عمویش. به همین ترتیب در دیگر کتاب‌ها یعنی مطالعات اجتماعی، تفکر و پژوهش و کار و فناوری نیز چنین مفاهیمی مطرح شده است.

 تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دوره ابتدایی

 اما در مقام تحلیل این داده‌ها باید گفت: پس از این بررسی‌ها می‌توان چهارده مقوله را به عنوان مقوله‌های نیکوکاری صورت‌بندی کرد که عبارت از این موارد هستند: منطق نیکوکاری، مفهوم نیکوکاری، منش نیکوکار، جایگاه نیکوکاری، مصادیق نیکوکاری، انواع نیکوکاری، تأثیرات نیکوکاری، الگوها و راهنمایان نیکوکاری، سفارش به نیکوکاری، ضرورت نیکوکاری، بزرگداشت نیکوکاری، نیروهای واسط نیکوکاری و گسترۀ نیکوکاری. برای هر یک از این مقوله‌ها نیز آموزه‌های نیکوکاری قابل صورت‌بندی هستند.

 نتیجه‌گیری

 براساس مطالبی که از آن‌ها سخن رفت می‌توان گفت که روح حاکم بر واقعیت‌های آموزش نیکوکاری در مدارس ابتدایی ایران، متشکل از پنج مؤلفۀ اساسی است: توجه به «پرورش دانش‌آموزان نیکوکار» با «محدودسازی ایثار و نیکوکاری در خدمت به خودی‌ها» و «کمک‌کردن مادی به دیگران نیازمند برگزیده» و حرکت در جهت «وقف» به‌ عنوان امری در اختیار حاکمیت اسلامی. نتیجۀ این نوع آموزش، نیکوکاریِ محدود خواهد بود که به جای انسان‌دوستی منجر به شیعه‌دوستی می‌شود و ترویج این باورها، همکاری‌ها برای توسعۀ ایران را با مشکل مواجه می‌کند.

 مطلب دیگر اینکه، بازتاب بیشتر مفاهیم نیکوکاری در کتاب‌های قرآن و هدیه‌های آسمانی نسبت به دیگر کتاب‌ها موجب می‌شود که نیکوکاری از جنبۀ اسلامی و دینی مطرح شود، حال آنکه نمی‌توان نیکوکاری را به یک دین خاص محدود کرد. پس لازم است تا به این موضوع با نگاهی جهانی نگریسته شود. از این‌رو، توصیه برای آموزش نیکوکاری است که مفهوم گستردۀ آن به‌ عنوان جهان‌دوستی ملاک قرار گیرد و آموزش به‌نحوی باشد که زندگی در جهان هستی دارای ارزش قلمداد شود. بر این اساس لازم است تا از فرصت‌های یادگیری در سطوح مختلف بهره‌برداری صورت گیرد.

یادداشت از دکتر مرتضی اوحدی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه