به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، قسمت هفتم پادکست نیک‌آوا به موضوع «ادبیات و نیکوکاری» اختصاص دارد. مجید غلامی و انسیه افغان، پژوهشگران، نویسندگان و گویندگان این قسمت تلاش کرده‌اند ارتباط آموزه‌های اخلاقی و تربیتی ادبیات فارسی با نیکوکاری را روشن کنند. 

 برخی لغت‌شناسان بر این باورند که کلمه «ادب» از کلمه «دأب» سومری به زبان فارسی راه یافته است و معنای لوحه و خط دارد. ادبیات نیز به معنای کشف روابط میان علت و معلول‌های ذوقی و نمایش آن از طریق گفتار یا نوشتار –نظم یا نثر- بوده که در طول تاریخ به عنوان وسیله‌ای برای آموزش مفاهیم اخلاقی و دعوت به نیکی استفاده شده است. 

نیکوکاری درنثر کهن پارسی

 به گفته پژوهشگران این پادکست، زبان فارسی، دومین زبان کلاسیک جهان است که از نظر دامنه و تنوع واژه‌ها، یکی از پربارترین و بزرگترین زبان‌های دنیا است. آن‌ها ادبیات ایران را به دو بخش ایران پیش و پس از اسلام تقسیم کرده و سعی کرده‌اند تا ردّ پای آموزه‌های اخلاقی و دعوت به نیکوکاری را در هریک پیدا کنند. به زعم آن‌ها، سروده‌های «اَوِستا» و به خصوص جمله موجز «پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک» از حضرت زردشت، نشانگر بینش زردشتی است که بر نیکی استوار شده است. آن‌ها به اندرزنامه‌های برجای‌مانده چون «اندرزنامه آذرباد مهراسپندان» اشاره کرده و بر این نکته پای فشرده‌اند که دعوت به نیکی و خیر از ارکان اندیشه ایرانیان پیش از اسلام بوده است. 

نیکوکاری در ادبیات دوران اسلامی

 مجید غلامی و انسیه افغان، ادبیات ایران پس از اسلام را منبعث از ادبیات پیشااسلامی دانسته‌اند و با برکشیدن نمونه‌هایی از آثار مرتبط با ادبیات فارسی تعلیمیِ قرون اسلامی از جمله کلیله و دمنه، شاهنامه، هفت‌پیکر و دیوان اشعار حافظ و مولانا و سعدی و مقایسه آن‎ها با نمونه‌های مشابه اروپایی، به بررسی نمود نیکوکاری در این آثار پرداخته‌اند. 

 پژوهشگران، ضمن اشاره به افزایش شمار آثار تعلیمی در دوره میانه تاریخ ایران از جمله «قابوس‌نامه» ابوالمعالی کیکاووس و «سیاست‌نامه» خواجه نظام‌الملک طوسی، این آثار را ابزاری برای آموزش مردم‌داری به حکمرانان بیگانه شمرده و از دو جنبه فردی و اجتماعی دعوت به نیکی در این آثار سخن گفته‌اند که براساس آن هم فرد دعوت به خویشتن‌داری در برابر طمع، شهوت و رضای نفس می‌شود و هم او به دهش، نیکی و خوش‌رفتاری نسبت به دیگران سفارش می‌شود. 

 نویسندگان ضمن ارائه شرحی از کلیله و دمنه و نحوه انتقال و ترجمه آن از هندوستان به ایران عصر ساسانی به وسیله «برزویه طبیب»، دعوت به نیکی از زبان حیوانات را از جمله ظرافت‌های ادبی دانسته‌اند که سبب می‌شود به جای دعوت مستقیم از بیان هنری و غیر مستقیم سود جویَد و تأثیرگذاری بیشتری هم دارد. 

 شاهنامه فردوسی، دیگر اثر معرفی‌شده در این پادکست است که به زعم نویسندگان باوجود اینکه از جمله شاهکارهای حماسی جهان است، از مضامین اخلاقی و بشردوستانه، خالی نیست. فردوسی این آموزه‌ها را به دو صورت مستقیم از زبان شخصیت‌های داستان یا غیرمستقیم به صورت نتیجه‌گیری اخلاقی ارائه می‌دهد. فردوسی نیز به سان دیگر حکیمان و اندیشمندان قدیمی، صلاح و فساد آحاد مردم را در صلاح و فساد رجال حکومت و به ویژه شخص پادشاه می‌دانست و جامعه را به منزله بدن و شاه را به عنوان سر فرض می‌کرد و از این جهت اهتمام بیشتری به تربیت شاهزادگان داشت. 

 هفت‌پیکر نظامی گنجه‌ای، اثری غنایی است که گرچه در ظاهر درباره دلدادگی بهرام گور، پادشاه ساسانی است اما هدف نهایی آن سوق‌دادن خواننده به سمت مضامین اخلاقی و اندیشه‌های متعالی انسانی از جمله دادگری، مدارا، مهربانی و نکوهش ستم و بیداد است. 

 حافظ و سعدی، دو شاعر برجسته محبوب در میان مردم‌اند که پژوهشگران توجهی ویژه به مضامین نیکوکارانه آثار آن‌ها کرده‌اند. به گفته نویسندگان، نیکوکاری در آثار سعدی در ذیل سه گروه قرار می‌گیرد که عبارت از دعوت به خیر با مبنای عقلانی، دینی و اخلاقی و رفتاری است. سعدی ورای دین و مذهب و نژاد، دعوت به نیکی می‌کند و بر این باور است که آزادمردان پارسا حتی دشمنان خود را نیز می‌بخشند چراکه نیکوکاری شرط لازم برای آدمیت و انسان‌بودن است. 

 شمس‌الدین‌محمد حافظ شیرازی، دیگر غزل‌سرای ایرانی است که در این پادکست بر اندیشه‌های نیکوکارانه‌اش تأکید شده است. او از فرم غزل استفاده کرده و با ناهنجاری‌های اخلاقی زمانه‌اش با لحنی نرم و تأثیرگذار، به مبارزه برخاسته است. او گناهانی چون مردم‌آزاری و پرده‌دری را بزرگ دانسته و از حق‌الناس سخن گفته است و در مقابل به درویش‌پروری، مهربانی با دیگران، خوشخویی و خوشرویی دعوت نموده است. 

 قلع‌و‌قمع کینه‌، دشمنی‌، بخل‌ و تنگ‌نظری‌ از فواید نیکوکاری در ادبیات است که به وفور در اشعار مولانا به آن اشاره شده است. مولانا از مخاطبان خود می‌خواهد یا برای رضای خداوند و یا به منظور مصون‌ماندن از شر مخلوقات به نیکی روی آورند و بخشش و سخا را پیشه خود سازند. او بر ریشه الهی بخشش تأکید می‌کند و خداوند را در کوششی مداوم برای دستگیری از نیازمندان توصیف می‌کند. 

ادبیات معاصر فارسی و تعریف جدید نیکوکاری

 بخش دیگری از این پادکست به شرح و وصف نیکوکاری در ادبیات معاصر ایران از مشروطه تاکنون اختصاص دارد. نویسندگان بر این باورند که از مشروطه به این سو، اندیشه سیاسی – اجتماعی با شعر فارسی پیوند می‌خورد و به جدایی مفهومیِ آن از ادبیات کلاسیک فارسی می‌انجامد. از این جهت مضامینی چون وطن‌دوستی و مبارزه با استبداد و استعمار تا حدی جایگزین مضامین قدیم‌تر می‌شود. به عنوان مثال در اشعار مهدی اخوان‌ثالث، مسائلی چون مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی، فقر و جهل در کنار وطن‌دوستی و تلاش برای آزادی برجسته می‌شود. 

 گویندگان پادکست به این نکته اشاره می‌کنند که ادبیات معاصر فارسی در شرایطی کاملاً متفاوت از قرون پیشین، تولید و خوانده شده و با دگرگونی در قالب‌ها و ساختارها، ظهور شکل‌های جدیدی از ادبیات را نوید داده است.  

گزارش از زهرا حاتمی