به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، روزنامه قدس در تاریخ دوم آذر 1402 گفت‌وگویی با دکتر محمدصالح طیب‌نیا، رئیس پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری (خیرماندگار) منتشر کرده است. موضوع این گفت‌وگو «وقف» و آثار آن بر رشد اعتقادی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و آموزشی بوده و در بخش‌هایی از آن به آسیب‌های فراروی وقف و راهکارهای عملی مقابله با آن اشاره شده است.
بر اساس این گزارش، دکتر طیب‌نیا در ابتدای گفت‌وگوی خود معنای عام وقف را حبس کردن، توقف، ایستادن و منحصر کردن چیزی به کسی دانسته و انواع وقف از منظر حقوقی را وقف «حبس‌العین» و «تسبیل المنفعه» یعنی حبس کردن عین مال و نگاه داشتن آن از نقل و انتقال و تصرفاتی معرفی می‌کند که موجب تلف عین مال می‌شود. افزون بر این، وی هدف وقف را هزینه کردن مال در مسیر خداپسندانه‌ای که واقف مشخص کرده، می‌داند.
رئیس پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری (خیرماندگار)، از وقف به عنوان نماد فعالیت‌های خیریه‌ای و نیکوکاری یاد می‌کند و ضمن اذعان به وضعیت قابل قبول فعالیت‌های خیریه امروز ایران در مقایسه با آمارهای جهانی، از کاهش میزان توجه به این نهاد نسبت به گذشته ایران پرده بر‌می‌دارد. به گفته او: «اگر این پیش‌فرض را در مقایسه با آمار و شاخص‌هایی که در کشورهای دیگر اعلام می‌شود مقایسه کنیم، وضع بد و نگران‌کننده‌ای نداریم و در رتبه‌بندی‌های شاخص نیکوکاری، وضعیت قابل قبولی در دنیا داریم. این در حالی است که اگر وضعیت حاضر را با خودمان در سیصد سال قبل و برای نمونه با زمان صفویه مقایسه کنیم، درمی‌یابیم که امروز وقف و نیکوکاری رواج چندانی ندارد و آنطور که شایسته نظام جمهوری اسلامی و مردم ایران است، شاهد فرهنگ وقف به صورت همه‌گیر نیستیم.»
لزوم عمومیت‌بخشی به مسئله وقف و ارزش‌سازی در ذهن مردم
نویسنده کتاب «موج زنده» در ادامه سخنان خود راهکاری برای برون‌رفت از بحران و افزایش نیکوکاری ارائه می‌دهد و با اشاره به دوره صفویه از لزوم عمومیت‌بخشی به مسئله وقف و ارزش‌سازی در ذهن افراد سخن می‌گوید که می‌تواند سبب‌ساز ایجاد یک جریان اجتماعی در جامعه گردد.
به گفته این پژوهشگر عرصه نیکوکاری، «در دوران صفویه مردم خیراندیش برای استفاده عموم به خصوص نیازمندان، مدارس، مساجد، بیمارستان‌ها، تیمارستان‌ها، جذامی‌خانه‌ها، پل‌ها، رباط‌ها، کاروانسراها، حمام‌ها، بازارها، آب‌انبارها و نظایر آن را وقف می‌کردند. نقل است که مردم به دنبال زمینی یا مالی برای وقف می‌گشتند چون همه زمین‌ها وقف شده بود. به علت جریان اجتماعی که شکل گرفته بود، مردم خواسته و ناخواسته به سمت آن گرایش پیدا می‌کردند که در کنار انگیزه‌های الهی و خیرخواهانه، انگیزه‌های اجتماعی و همرنگ جماعت شدن هم در این کار مؤثر بود. اما متأسفانه امروز چنین جریان اجتماعی‌ای در حوزه وقف و نیکوکاری دیده نمی‌شود. این امر مهمترین عاملی است که سبب شده وقف، توسعه پیدا نکند. حتی در برابر آن پدیده‌هایی اتفاق افتاده که از وقف و نیکوکاری ارزش‌زدایی کرده است.»
آسیب‌ها، آفات و موانع رونق وقف
دکتر طیب‌نیا از آسیب‌ها، آفات و موانعی که در سال‌های اخیر بر امر خداپسندانه وقف اثر منفی گذاشته و سبب کم‌توجهی مردم به آن شده، سخن به میان آورده است و می‌گوید: «ممکن است برخی از وقف‌نامه‌ها در اثر گذشت زمان، کارایی خود را از دست داده باشند یا شکل هزینه‌کرد و نیت واقف نیاز به به‌روزرسانی داشته باشد. عمل نکردن به نیت واقف یا تغییر نام موقوفات و عدم ارائه توضیح شفاف و دقیق در مورد این کار سبب ایجاد بی‌اعتمادی میان افراد خیّر و بی‌میلی واقف برای وقف دارایی‌های خود می‌شود. رسانه‌ها نیز با نشان دادن تصرف موقوفات یا تغییر در کاربری آن‌ها، آثار منفی زیادی مانند کاهش رغبت واقفان برای ثبت موقوفات جدید داشته‌اند. اگر مردم از برکات دنیوی و اخروی وقف مطلع شده و توجه کنند که چه افراد خَیّری اقدام به وقف مال و اموال خود کرده‌اند، به انجام این کار خیر تشویق می‌شوند. در صورتی که نه‌تنها در رسانه‌ها، نشریات و مطبوعات به وقف، کمتر اشاره شده بلکه فراتر از آن حتی رسانه ملی و شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌ها علیه حوزه نیکوکاری کارهای زیادی ارائه داده‌اند. برای نمونه در آثاری بسیار جذاب، فردی به ظاهر فرهیخته و انسان‌دوست، مدیر یک خیریه است ولی با گذشت زمان مشخص می‌شود که او در حال پولشویی و تجارت سیاه و… بوده است. همه این موارد سبب می‌شود ذهنیت مردم نسبت به نیکوکاری خراب شود و مردم جرأت کمک به خیریه‌ها را پیدا نکرده و مستقیم به این کار اقدام کنند.»
عضو هیئت علمی دانشکده اهل‌البیت (ع) دانشگاه اصفهان اینگونه می‌افزاید که «حجم فراوان شبهات و تبلیغات منفی علیه حوزه نیکوکاری و وقف در فضای مجازی، موجب ارزش‌زدایی و تخریب ذهن مردم شده است. نتیجه این می‌شود که مردم نسبت به خیریه‌ها بی‌اعتماد شده و به طور نمونه هنگام وقوع بلایای طبیعی به جای خیریه‌ها به سلبریتی‌ها اعتماد می‌کنند و هیچ نظارتی بر نحوه هزینه‌کرد آنان نیست.»
رونق وقف در گرو الگوهای جدید نیکوکاری است
نویسنده کتاب «پنهان جان» یادآور می‌شود که «اگر بخواهیم این ارزش ذهنی ایجاد و توسعه پیدا کند، باید الگوهای جدید نیکوکاری را معرفی کنیم. امروزه سبک نیکوکاری مردم با دویست سال قبل تغییر کرده است. متأسفانه در این حوزه الگوهای جدید را معرفی نکرده‌ایم. نیکوکاری فردی به سمت نیکوکاری جمعی و نیکوکاری حقیقی به سمت نیکوکاری حقوقی رفته و سازمان‌های خیریه از شبکه‌های بزرگ خیریه‌ای شکل گرفته است و خَیّرین نمی‌توانند کار کنند. این در حالی است که در دنیا شبکه‌ای از مؤسسات نیکوکاری در حوزه‌های مختلف شکل گرفته‌اند. این شبکه‌سازی سبب کاهش موازی‌کاری و هم‌افزایی آنان می‌شود اما ما نتوانسته‌ایم ظرفیت‌سازی کرده و از این امر بهره ببریم.»
طیب‌نیا با اشاره به جایگاه وقف در باورهای دینی و مذهبی به‌عنوان یکی از بزرگترین باقیات و صالحات، از اثر فراوان آن در رشد اعتقادی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و آموزشی جامعه سخن گفته و پیشنهاد می‌کند که «مبلغان و بزرگان دین، بیش از گذشته این فواید را با زبانی گویا برای مردم بازگو کرده و جایگاه این عمل نیکو و اهمیت آن را توضیح دهند.»
ویراستار علمی کتاب «خیریه در جوامع اسلامی» در بخش دیگری از سخنان خود، به راهکارهای ترویج وقف در جامعه اشاره کرده است. به نظر این پژوهشگر: «اینکه انتظار داشته باشیم در مدتی کوتاه بتوانیم به دوران رونق وقف برگردیم، دور از انصاف است. ابزار رسانه در کنار آسیب‌هایی که دارد می‌تواند به حوزه‌های ذهنی و فرهنگ مردم سرعت داده و فرهنگ‌سازی کند. در این راه نباید از عنصر خانواده و تربیت خانوادگی نیز غفلت کنیم که بیشترین نقش در ترویج فرهنگ نیکوکاری و وقف را بر عهده دارد. نظام آموزش و پرورش، نظام حافظه‌محور است در صورتی که نیاز داریم فعالیت‌ها و مشارکت اجتماعی در نظام آموزش و پرورش ایجاد شده و دانش آموزان ساعاتی در هفته به فعالیت‌های اجتماعی و نیکوکاری به صورت داوطلبانه مشغول باشند. رسانه‌ها هم با پرهیز از تخریب ذهنیت مردم و تشویق آنان نسبت به نیکوکاری و اهمیت دادن به موقوفات، نقش خود را ایفا کنند. در این راه به تسهیل‌گری حکومت و دولت نیز نیاز است. پیچیدگی‌های نظام مالیاتی، ثبت و … از عواملی است که سبب‌شده تا خَیّرین به وقف روی نیاورند. با حفظ رویکرد شفافیت و پرهیز از سوء‌استفاده، باید فعالیت‌های نیکوکارانه راحت و روان صورت بگیرد.»
دیدگاه خود را بنویسید