به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، بیستمین نشست از سلسله‌نشست‌های خیر و خرد، یکشنبه سی‌ام مهرماه 1402 در مؤسسه خیریه و عام‌المنفعه دارالاکرام برگزار شد. در این نشست، دکتر پیام روشنفکر، استادیار مرکز تحقیقات مدیریت رفاه اجتماعی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی درباره موضوع «خردورزی در امر خیر: طرح برنامه‌ای پژوهشی در مورد وقف» سخن گفت. عمده این سخنرانی بر مبنای مطالب کتاب «وقف و مطالعات شهر اسلامی» شکل گرفته‌ بود که حاصل کار جمعی دکتر پیام روشنفکر، هما مداح و پریسا روشنفکر است. 

وقف؛ مسأله مغفول‌مانده جامعه ایرانی

 در آغاز نشست، مدیر برنامه ضمن خیر مقدم به شرکت‌کنندگان برخط و حاضر در جلسه، از اهمیت نهاد وقف در جوامع اسلامی سخن گفت و به طرح این پرسش‌ها پرداخت که: «چرا جامعه ایرانی کمتر از سایر کشورهای اسلامی به مسأله وقف پرداخته است و چرا اندیشمندان علوم انسانی و اجتماعی در ایران، عنایت و توجه اندکی به پژوهش درباره این نهاد ریشه‌دار دارند؟». تعلق نهاد وقف به دنیای قدیم و وجود نهادی دولتی به عنوان متولی رسمی نهاد وقف در ایران دو علّت اصلی مطروحه از سوی مدیر برنامه برای عدم توجه کافی جامعه ایرانی به صورت عام و متفکران علوم انسانی به صورت خاص به این عرصه به حساب آمد.

نهاد وقف؛ ابزار شناخت جامعه ایران از گذشته تا امروز

 دکتر پیام روشنفکر، استادیار مرکز تحقیقات مدیریت رفاه اجتماعی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی، ضمن معرفی کتاب «وقف و مطالعات شهر اسلامی» به عنوان کاری جمعی، دغدغه خود در این کتاب را شناساندن و مطرح‌کردن دوباره «وقف» به مثابه یک مسأله پژوهشی در پیشگاه اصحاب علوم انسانی دانست. 

  عضو انجمن جامعه‌شناسی ایران، ضمن اشاره به ظرفیت‌های استفاده‌نشده وقف در ایران، از دو وجه «تأمل در مسأله وقف بماهو‌ وقف و تأمل در این‌باره به عنوان بهانه و ابزاری برای مطالعه مسائل دیگر» سخن گفت. 

 روشنفکر در ادامه سخنان خود به طرح این پرسش پرداخت که: «علوم اجتماعی جدید چطور می‌تواند از وقف به مثابه دریچه‌ای برای مطالعه جامعه ایرانی استفاده کند؟»؛ او کتاب «وقف و مطالعات شهر اسلامی» را فراخوانی برای دعوت اصحاب علوم اجتماعی و انسانی برای تأمل در مسأله وقف در جامعه دانست و از تأخیر اصحاب علوم اجتماعی ایرانی در توجه به این عرصه نسبت به اندیشمندان کشورهای دیگر اسلامی از جمله ترکیه، تونس، الجزایر، مصر و ... پرده برداشت.

 عضو گروه ارتقای سلامت فرهنگستان علوم پزشکی ایران، به فواید توجه به وقف به مثابه یک مسأله پژوهشی اشاره کرد و گفت: «با پرهیز از افراط در نوستالژیزه‌کردن وقف و واردشدن به عرصه شرق‌شناسی وارونه، می‌توان مطالعات این حوزه را به نقطه عطفی درباره شناخت جامعه ایران قرار داد. این داعیه بر این نکته تأکید می‌کند که بسیاری از نظریه‌پردازی‌های کنونی در خصوص جامعه و تاریخ ایران بر مبنای پیش‌فرض‌هایی شکل گرفته است که با خود نگاهی شرق‌شناسانه را حمل می‌کند. پیش‌فرض‌هایی مثلاً مبنی بر عدم وجود قانون، بازار و انباشت سرمایه، مالکیت، تولد فرد و جامعه مدنی در جامعه شرقی و ... که در نظریاتی چون «استبداد شرقی» و «جامعه کوتاه‌مدّت و کلنگی» می‌توان آن را دید و نهاد وقف همه آنها را به چالش می‌کشد.»

مروری بر مفهوم جامعه‌شناسانه وقف

 دکتر روشنفکر ضمن تعریف مفهوم وقف به «حبس مال (نقدی یا کالایی) برای استفاده از آن در جهت نیت خیر واقف/ واقفان» به تشریح ابعاد مختلف آن پرداخت. به گفته این مدرس دانشگاه، «موقوف علیه» می‌توانست و می‌تواند یک انسان در اقشار مختلف اجتماعی (اعم از اعضای خانواده یا نیازمندان و ...) و یا یک مؤسسه مانند سرم‌سازی رازی در دوره جدید باشد. همینطور است وقف مال برای کمک به موجودات دیگر اعم از جانوران، گیاهان و درختان و یا منابع طبیعی مانند مرداب‌ها و ... . یا وقف مال برای حفظ آثار و اشیاء تاریخی و حفظ و نگهداری بخشی از میراث فرهنگی مانند زبان و ادبیات فارسی. او از موقوفات شفاهی و کتبی یاد کرد و اسناد ثبتی موقوفات را که به امضاء و مُهر شاهدان رسیده‌ است، از جمله مهم‌ترین شواهد برجای‌مانده از موقوفات دانست. 

 نویسنده کتاب «وضعیت اجتماعی کودکان در ایران (95-1385)» ضمن طرح این پرسش که «آیا امر خیر مرتبط با قشر خاصی است؟» به نقد باور رایج درباره واقفان و انتساب آن به قشر ثروتمند، مردان و حاکمان پرداخت و از نتیجه تحقیقات جدید یاد کرد که در آن 20 تا 50 درصد واقفان، زن بوده‌اند. مسأله‌ای جالب توجه برای پژوهشگران عرصه جامعه‌شناسی جنسیت و قشربندی اجتماعی امر خیر که پیشتر بی‌سابقه بوده است.

 روشنفکر در بخش دیگری از سخنان خود، با اشاره به یکی از مقالات کتاب «وقف و مطالعات شهر اسلامی»، به توضیح نیت واقفان از انجام عمل نیکوکارانه پرداخت. به نظر این استاد دانشگاه، برخلاف نظر شرق‌شناسان که عمدتاً بر نیت واقفان در محافظت از اموال خود در برابر حکومت، خویشاوندان یا مدعیان و گروه‌های متعارض دست گذاشته‌اند، با طیف متنوعی از نیت‌ها روبرو هستیم که شرق‌شناسان از شناخت آنها بازمانده‌اند. از آن زمره می‌توان به دو دسته «سرمایه‌گذاری برای دنیا و یا نیت معطوف به آخرت» اشاره کرد.

کشورهای غربی از وقف بهتر استفاده کردند

 این پژوهشگر اجتماعی در ادامه ضمن بازگویی پرسش مطروحه در کتاب درباره اینکه «چرا در حالیکه در جامعه غربی وقف به موتور توسعه علمی تبدیل شد، جامعه اسلامی از این ظرفیت بالا برای کمک به نهادهای علمی خود استفاده نکرد؟» به پاسخ نویسنده با اتکا بر مطالعه جامعه اسلامی شمال آفریقا (تونس) و (مصر) و مقایسه آن دو با جامعه غربی پرداخت که در آن علما و فقهای مالکی و حنفی در دو کشور پیش‌گفته، به نحوی رابطه حکومت و موقوفات را سامان می‌دادند که عملاً حکومت را داعیه‌دار موقوفات می‌کرد درحالیکه در جامعه غربی، قضات و علمای غیرمسلمان برعکس آنچه در جامعه اسلامی می‌گذشت، از دست‌اندازی حاکمان در امور موقوفات جلوگیری و به استفاده از منافع آن در توسعه علمی و اقتصادی کمک می‌کردند.

 نویسنده کتاب «توسعه اجتماعی: چشم‌انداز جهانی و وضعیت ایران» در انتهای سخنان خود به جمع‌بندی مطالب طرح‌شده پرداخت و توجه اصحاب علوم اجتماعی و انسانی به وقف را زمینه‌ای برای شناخت جامعه‌شناسانه / انسان‌شناسانه امر خیر در ایران دانست. او از اهمیت نهاد وقف برای پیشبرد علم و توسعه اقتصادی، یاد و اظهار امیدواری کرد که مسأله وقف، مورد توجه حوزه عمومی، نهاد دانشگاه و به‌خصوص عرصه علوم اجتماعی قرار گیرد تا از ظرفیت‌های آن برای توسعه کشور استفاده شود.