به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، امروز دوم تیرماه، مقارن با 15 ذی‌الحجه و مصادف با سالروز ولادت امام هادی (ع) است. به همین مناسبت و برای آشنایی بیشتر با زندگی این امام همام و سیرۀ ایشان در نیکوکاری، با حجت‌الاسلام‌ و‌المسلمین حسن پویا؛ معاون پژوهشی مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) در دفتر قم و استاد مدعو دانشگاه علوم پزشکی تهران به گفت‌وگو پرداختیم.

 از این مدرس دانشگاه کتاب‌هایی نظیر «قرآن و علوم جدید»، «ره افسانه؛ چهل اندرز اخلاقی تربیتی از امام خمینی (ره)» و «زیست معصومانه» منتشر شده است. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید؛

 - در ابتدا و برای ورود به بحث بفرمایید که امام هادی (ع) در چه شرایط سیاسی، فرهنگی و اجتماعی‌ای زندگی می‌کردند؟

 با عرض تهنیت به مناسبت تولد امام هادی (ع) که قدرشان واقعاً مجهول است، در پاسخ به این پرسش باید بگویم که امام هادی (ع) هم‌زمان با خلافت متوکل؛ خلیفۀ عباسی در مدینه زندگی می‌کردند. مخالفت‌ عباسیان با ائمۀ معصومین (ع) روشن است. متوکل هم به‌علت عناد یا ترس و وحشتی که از امام هادی (ع) داشت، سعی می‌کرد که امام (ع) را از دسترس مردم دور نگه دارد؛ لذا امام هادی (ع) را به سامرا منتقل کرد. 

 مردم مدینه که حضرت را می‌شناختند، بسیار نگران شدند. شاید بتوان گفت اقدام تبعیدگونه‌ای بود که حضرت را از مدینه بردند. خود این نشان می‌دهد که متوکل چه خوف و وحشتی از حضور امام (ع) در مدینه داشت. در زمان انتقال امام (ع) به سامرا حتی کارگزاران حکومت هم به ایشان احترام می‌گزاردند. گاهی حضرت از مرکب پیاده می‌شدند و به کسانی که به استقبال آمده بودند، احترام می‌گذاشتند. به‌ هر‌ حال یک دوران بسیار سخت بود و امام هادی (ع) مثل باقی ائمه (ع) که هرکدام به‌نوعی در حصر و حبس و زندان و ... بودند، در تنگنا قرار داشتند. 

 - آیا می‌توان در احادیث برجای‌مانده از امام هادی (ع) نشانه‌ها و توصیه‌هایی درباره نیکوکاری یافت؟

 تاریخ‌نویسان روایت کرده‌اند که امام هادی (ع) به کرامت، گذشت، پارسایی، صداقت و خو‌ش‌اخلاقی معروف بودند. این موضوع نشان‌گر این است که امام (ع) با کرامت نفسی که داشتند مثل سایر ائمه (ع) خیرخواه مردم بودند و به مردم و نیازمندان کمک می‌کردند. امام رضا (ع) روایتی خطاب به فرزندشان امام جواد (ع) دارند که در مورد همۀ ائمه (ع) صدق می‌کند و این است که: «به همان حقی که بر گردنت دارم قسمت می‌دهم با رفت و آمد از درب بزرگ بیرونی و عمومی؛ رفت و آمدت را علنی و آشکار کن. و هنگام خروج از خانه، درهم و دینار همراه خود بردار تا اگر کسی از تو درخواستی کرد، به او چیزی ببخشی و مردم از خیر تو بهره‌مند شوند و به عطایای تو خوشحال و مسرور گردند و دوستدار تو باشند.» طبیعی است که این خطاب فقط نسبت به امام جواد (ع) نیست و به سایر ائمه (ع) هم هست و شامل امام هادی (ع) هم می‌شود. 

  - آیا در سیرۀ امام هادی (ع) رفتار و کردارهایی می‌توان یافت که نشان بدهد آن حضرت رفتار نیکوکارانه‌ای نسبت به مردم داشته‌اند؟

 امام هادی (ع) به لحاظ حصر و مراقبتی که نسبت به ایشان می‌شده است، شاید خیلی مستقیم با افراد ارتباط نداشته‌اند. حتی کسانی که سؤال یا شبهه‌ای داشته‌اند نیز شرایطشان طوری بود که گاهی حضرت از طریق واسطه‌ها یا به صورت مکتوب پاسخ آن را می‌داده‌اند؛ لذا اینکه بخواهم صریحاً پاسخ شما را بدهم، باید بگویم سیرۀ پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) همه بر این مبنا بوده و عملاً هم اینگونه بوده است که رفتار نیکوکارانه‌ای نسبت به مردم داشته‌اند. امام هادی (ع) هم براساس این شیوه نیکو و حسنه‌ای که داشتند، کمک به دیگران را فراموش نمی‌‌کردند و به انسان‌ها توجه داشتند.

 - همانطور که می‌دانید متأسفانه آشنایی مردم ما با زندگی ائمه شیعه (ع) پس از امام حسین (ع) بسیار اندک است. در بازار کتاب هم با وجود حمایت‌های مختلف از انتشار کتاب‌های مذهبی، کتاب‌های زیادی دربارۀ ائمه (ع) وجود ندارد. شما فرمودید، زندگی امام هادی (ع) به دو بخش سکونت در مدینه –شهر پیامبر- و سامرا –یک پادگان نظامی- تقسیم می‌شود. آیا می‌توان از قِبَل منابع تاریخی موجود -با علم به اینکه این آثار توسط تاریخ‌نگاران رسمی وابسته به عباسیان که ائمه شیعه (ع) را به شهادت رسانده‌اند، نوشته شده‌اند- اطلاعاتی از رفتارهای نیکوکارانه امام هادی (ع) در مدینه به دست آورد؟

 من هم باید مثل شما اظهار تأسف کنم از اینکه واقعاً آنچه شما اشاره کردید، درست است. یک مسئله‌ای که باید عرض کنم این است که برای امام باقر (ع) و امام صادق (ع) دوران مناسبی فراهم شد که حتی گفته‌اند تا سه یا چهارهزار شاگرد داشته‌اند. اما بعد از امام صادق (ع) مراقبت و مواظبت بیشتری بر ائمه (ع) اعمال شد؛ لذا موسی‌ بن‌ جعفر (ع) را زندانی می‌کنند.

 در همین راستا، مأمون، امام رضا (ع) را مجبور می‌کند مدینه را که مرکز وحی است و در آنجا مردم اطلاعات بیشتری نسبت به اسلام، پیامبر (ص) و خاندان ائمه (ع) داشتند، ترک کند و ایشان را به خراسان می‌آورد. امام جواد (ع) نیز در 20 سالگی به شهادت می‌رسد. 

 به دورۀ امام هادی (ع) که می‌رسد، این شرایط سخت‌تر و فشارها بیشتر می‌شود تا به دورۀ غیبت امام زمان (ع) می‌رسد؛ لذا ما یا دسترسی به منابع نداریم یا نیست یا حداقل من اطلاع آن‌چنانی بیش از آنچه عرض کردم، ندارم. با این حال می‌توانم بگویم با همه تنگناها، ائمه (ع) وکلا و افرادی داشتند که در مدینه و مناطق دیگر، چه به لحاظ مالی و چه معنوی به فقرا یا افرادی که سؤال یا شبهه‌ای در اصول عقاید داشتند، کمک می‌کردند. 

 امام خمینی (ره) هم در کتاب «آداب‌الصلاة» خود به همین معنا اشاره کرده‌اند. آنچه اکنون به صورت شاخص و مشخص باقی مانده‌ است، زیارت «جامعه» است که گرچه برخی مضمون آن را غالیانه می‌دانند، اما واقعیت این است که ترسیمی که در این زیارت شده است، حقیقت ائمه (ع) همین است. این زیارت به تعبیر برخی از بزرگان، برجسته‌ترین، جامع‌ترین و گویاترین جملاتی است که درباره شخصیت ائمه (ع) مطرح شده است. 

 کلمات، بیانات و استناداتی که در این زیارت شده است، جالب است؛ مثلاً بخشی از این زیارت‌نامه که درباره ائمه (ع) می‌گوید: «بِکُم فَتَحَ اللَّه وَ بِکُم یَختِمُ»؛ یعنی شما منبع خیر و گشایش‌ها هستید و خداوند توسط شما گشایش و رحمت ایجاد می‌کند. و یا عبارت «وَ عادَتُكُمُ الْإِحْسانُ وَ سَجِيَّتُكُمُ الْكَرَم». این زیارت در وجود امام هادی (ع) تبلور یافته و به زبان آن حضرت (ع) جاری شده است و نشان‌دهندۀ شخصیت خود امام هادی (ع) هم هست. این زیارت الگویی از ائمه (ع) مشخص می‌کند که در آن کرامت، نیکویی و توجه به خلق‌الله وجود دارد.

 - با توجه به محدودیت‌های امام هادی (ع) آیا اطلاعاتی از رفتارهای نیکوکارانه وکلا و نمایندگان ایشان در سراسر قلمرو وسیع اسلامی داریم؟

 در بحث وکلای امام هادی (ع)، سال گذشته مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) همایشی برگزار کرد که در آن همایش با افراد شاخص بسیاری مانند آقای استادی، درّی نجف‌آبادی و ... صحبت کردیم که همه آن‌ها بالاتفاق به وجود وکلا اشاره کردند و برخی از آن‌ها را در شهرها و مناطق مختلف نام بردند. مثلاً شخصی نزد امام معصوم (ع) می‌رود و ایشان در پاسخ به افرادی در شام، کوفه یا جاهای دیگر اشاره می‌کند و سؤال می‌کند که چرا به آن‌ها مراجعه نکرده‌اید تا سؤالات شما را پاسخ دهند. این شبکه در طول تاریخ شیعه به‌خصوص بعد امام صادق (ع) گسترش پیدا کرد به‌صورتی که در هر شهری حتی بلاد دورافتاده کسانی بودند که پاسخگوی سؤالات مردم از طرف ائمه بودند و گاهی وجوهات را برای ائمه می‌بردند یا سؤالات را می‌بردند، اسناد را منتقل می‌کردند. 

 - با توجه به کمبود اطلاعات دربارۀ ائمۀ پس از امام صادق (ع)، آیا در سیرۀ عمومی ائمه شیعه (ع) و نیکوکاری در منش آن‌ها، تفاوتی میان مسلمان و غیرمسلمان وجود داشته است؟ آیا می‌توانیم اطلاعاتی به دست بیاوریم که نشان دهد امام (ع) وقتی می‌خواهد کمکی کند، محل مصرف آن را هم مشخص می‌کند یا نه؟

 باید میان محل مصرف وجوهات شرعیه با کمک به رفع نیاز تفاوت گذاشت. وجوه شرعیه مبلغ خاصی است که به عنوان خاصی در روایات ما محل مصرفش مشخص شده است. اما صدقات که در قرآن هم به فراوانی به آن اشاره شده است؛ مانند آیۀ «وَ أَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَ آتُوا الزَّكَاةَ» متفاوت است. در قرآن هرکجا نام نماز آمده است، مسئلۀ ارتباط با خلق هم مطرح شده است.

 بنابراین محل مصرف وجوهات شرعیه مشخص است، اما در خصوص صدقات، در زندگی ائمه شیعه (ع) ابداً و به‌هیچ‌وجه موردی را نداریم که امام (ع) از مذهب، دین یا عقاید کسی سؤال کنند؛ مثلاً وقتی حضرت امیر (ع) وارد خرابه می‌شدند، فقرا خواب بودند. در روایت داریم که امام (ع) آنچنان قرص نان را آهسته کنار آن‌ها می‌گذاشتند که از خواب بیدار نشوند؛ چه‌رسد که از دین و مذهب و عقاید آن‌ها بپرسند. 

 همچنین وقتی حضرت (ع) در بازار می‌شنوند که خلخال از پای دختر یهودی کنده‌اند و آن فرمایشات را می‌فرمایند، کجا چنین چیزی هست که بگویند ما به این‌ها کمک می‌کنیم و به آن‌ها نه! وقتی حضرت (ع) به مالک اشتر می‌گویند که «إِمَّا أَخٌ لَكَ فِي الدِّينِ وَ إِمَّا نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْقِ» این تابلوی بلند مذهب ما است که همه بدانند مردم یا برادر دینی آن‌ها هستند یا خلق خدا. 

 بنابراین از هیچ‌یک از ائمه (ع) نشنیده‌ایم و دربارۀ آن‌ها نوشته نشده است که بگویند ما به فلانی کمک می‌کنیم یا نمی‌کنیم چون دین یا مذهب او این است یا آن، یا چون ظاهرش را رعایت نمی‌کند. این کاملاً اشتباه است که در برخی از متدینین ما متأسفانه رسوخ کرده است که من به فلانی کمک نمی‌کنم چون ریشش را می‌تراشد یا حجاب خود را رعایت نمی‌کند یا نماز اول وقت نمی‌خواند! نیازمند، خلق خدا است که خداوند او را دوست دارد و نعماتش برای همه گسترده است. 

 در همان روایت مشهور امام رضا (ع) به امام جواد (ع) که فرمودند همراه خودت درهم و دینار داشته باش، تأکید بر آمدن مستمندان و کمک به آن‌ها است، نه‌فقط مسلمانان یا مؤمنین. یک مورد کسی بیاورد که حضرت (ع) گفته باشند از دین آن‌ها بپرسید یا خود ایشان این روش را داشته باشند. ابداً چنین چیزی نداریم. به همه باید کمک کرد.

 - به عنوان پرسش پایانی بفرمایید که رفتارهای نیکوکارانۀ روایت‌شده از ائمۀ شیعه (ع) از جمله امام هادی (ع) چه پیامی برای جامعه امروز دارد؟

 پیام آن‌ها این است که برای خلق خدا -که روایت داریم، عیال خدا هستند- احترام قائل باشیم، نیاز و گرفتاری‌های آن‌ها را برطرف کنیم و روش، منش و سیرۀ انسانی-الهی را به‌کار ببریم. همه را یکسان ببینیم. شعار پیامبر اسلام (ص) این بود که انسان‌ها همچون دندانه‌های شانه با هم برابرند، یا این‌که فرقی بین اسود و ابیض (سیاه و سفید) نیست. همه یکسان هستند. این سیرۀ ائمه (ع) و امام هادی (ع) بهترین الگو برای ما است که برای انسان‌ها ارزش و احترام قائل باشیم؛ آنچنان‌که خود ائمه (ع) اینچنین بودند. این بهترین و انسانی‌ترین روشی است که می‌توانیم این افراد را جذب کنیم.

گفت‌وگو از زهرا حاتمی