لزوم توجه به وقف پول و سهام

 به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران به نقل از روابط عمومی سازمان اوقاف و امور خیریه، شصت و یکمین نشست تخصصی خیر ماندگار با عنوان «تحلیل فقهی ـ اقتصادی وقف پول و سهام» به همت پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری (خیر ماندگار)  و با مشارکت سازمان اوقاف و امور خیریه، شورای عالی انقلاب فرهنگی و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چهارشنبه (۱۶ اسفندماه) در محل سازمان اوقاف و امور خیریه برگزار شد.

 در این نشست، مصطفی کاظمی نجف‌آبادی؛ عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، حجت‌الاسلام‌ والمسلمین محمدرضا یوسفی؛ عضو هیئت‌علمی دانشگاه قم و حسین قشقایی؛ عضو هیئت‌علمی دانشگاه سوره و سیدمحمدرضا سیدی؛ معاون برون‌دادهای علمی و پژوهشی پژوهشکده مطالعات وقف و نیکوکاری (خیر ماندگار) به ایراد سخن پرداختند.

 مصطفی کاظمی نجف‌آبادی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه طی سخنانی در این نشست با تاکید بر اینکه ما باید ساز و کاری فراهم کنیم که آحاد مردم ولو با مبالغ کم بتوانند وقف، این سنت الهی را اجرا کنند، گفت: وقف پول و سهام این ظرفیت را داشت که مبانی نظری و علمی آن مورد بررسی قرار گیرد که از لحاظ فقه شیعی، وقف پول صحیح است یا خیر و چه ابزارهایی می‌تواند بستر اجرایی شدن وقف پول را در کشور ایجاد کند؟ با این انگیزه وارد این پروژه شدیم.

 وی اظهار کرد: در باب اهمیت این اقدام، در سند چشم‌انداز سازمان اوقاف و امور خیریه در افق ۱۴۰۴ هجری شمسی آمده که سازمان اوقاف به دنبال ارتقای جایگاه اقتصادی وقف است تا موقوفات با جایگزین‌کردن کارکردهای اقتصادی نوین به جای نقش سنتی وقف از تحرک و پویایی بیشتری که شرط لازم دوام و گسترش وقف در جامعه است، برخوردار شوند. برای این منظور اصلاح نگرش‌های سنتی باید در حوزه نگاه‌های جدید فقهی و قانونی مصارف کارآمد وقف و انواع متعدد وقف پدیدار شود.

 عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه افزود: عدم توجه علمی به وقف نه‌تنها جامعه را از منافع سرشار وقف محروم می‌کند، بلکه هزینه‌های گزافی به جامعه تحمیل می‌کند، بنابراین اگر اسناد بالادستی سازمان را بررسی کنیم، متوجه می‌شویم چنین پروژه‌هایی ضروری و حیاتی است که جمعی از محققان به آن بپردازند.

 وی اظهار کرد: مسئله این تحقیق این است که با توجه به کارکردهایی که وقف دارد، امروز رویکرد سنتی دیگر پاسخگو نیست و لازم است به سمت عرصه‌های جدید وقف برویم. سؤالی که در این تحقیق برای ما مطرح بوده این است که آیا وقف پول صحیح هست یا خیر و اهمیت این کار چیست؟

 کاظمی نجف‌آبادی گفت: همان‌طور که در سایر حوزه‌ها پویایی لازم را بدست آوردیم در این زمینه نیز باید سعی کنیم نهاد وقف را بالنده کنیم و مردم را در این حوزه مشارکت دهیم. در بحث وقف پول عموم فقهای شیعه وقف پول را قبول نداشتند و در تحقیقی که صورت گرفت، مشخص شد تعدادی از مراجع، وقف پول را قبول داشته‌اند و بر این اساس پژوهش را آغاز کردیم تا اینکه مقام معظم رهبری فتوا دادند که می‌توان پول را وقف کرد و سپس سازمان اوقاف به دنبال سازوکار اجرایی آن مانند راه‌اندازی صندوق سرمایه‌گذاری وقف و بانک وقف برآمد.

 وی افزود: اصل ایده از پاسخ به این سوالات شروع شد که با توجه به این که پول «عین» نیست، چه مبنایی برای تصحیح وقف پول می‌توان پیدا کرد؟ با توجه به عین نبودن سهام با چه ابزارهایی می‌توانیم از وقف پول و سهام به طور روزآمد بهره‌مند شویم؟ مدیریت وقف پول و سهام چگونه است؟ درواقع هدف، تحلیل و بررسی چالش وقف پول و سهام بوده و باید ابزارهایی طراحی کنیم که این حوزه را مدیریت کند.

 عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گفت: روش جمع‌آوری داده‌ها در این تحقیق، روش کتابخانه‌ای و اسنادی بود و تلاش کردیم موضوع‌شناسی و حکم‌شناسی صحیح داشته باشیم. اعتبارسنجی در این پروژه با اجماع کتاب، عقل و سنت بوده و نوآوری تحقیق این بوده است که عموم فقهای سابق که در حوزه وقف پول صحبت می‌کردند، موضوع دینار و درهم بوده و قائل به حرمت آن بوده‌اند در تحقیق سعی کردیم وقف سهام را به گونه ای رقم بزنیم که اشکالات ماهوی که مطرح بوده برطرف شود.

 وی ادامه داد: خط فکری که دنبال شده است این بوده که وقف پول و سهام مبتنی بر وقف مالیت است و با توجه به اینکه اصل وقف ثابت است مالک مالیت پول را وقف می‌کند و تحبیس مالیت و جریان منافع را خواهیم داشت. بنابراین به نظر می‌رسد پیگیری این رویکرد در تحقیق جزء نوآوری‌های این کار بوده و تلاش شده است هم به رویکرد امامیه و هم اهل سنت مراجعه شود و در نهایت به نتایجی رسیده‌ایم.

 کاظمی نجف‌آبادی ابراز کرد: در مفاهیم اساسی تحقیق، تعریف وقف و نظریه دانشمندان مطرح شده است. فقه امامیه در وقف پول در فصل دوم تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است و در ادامه نظرات افرادی که معتقدند وقف پول صحیح و غلط است، آمده و در پایان رویکرد محققان مطرح شده است. در فصل سوم کتاب، وقف پول از منظر اهل تسنن مورد بررسی قرار گرفته است.

 وی تصریح کرد: اهل تسنن هم برخی وقف پول را می‌پذیرند و برخی قبول ندارند در این فصل در ادامه مکاتب چهارگانه اهل سنت تبیین شده در فصل چهارم از وقف پول گذر کردیم و وارد وقف سهام شدیم در این بخش، شرایط مال موقوفه، دلایل صحت وقف سهام و دلایل مخالفان آورده شده و ثمرات سهام وقفی در بازار سرمایه در پایان تبیین شده، همچنین وقف سهام از منظر اهل تسنن مورد بررسی قرار گرفته است.

 کاظمی نجف‌آبادی عنوان کرد: تحلیل اقتصادی وقف پول و سهام در فصل ششم پرداخته شده است. در این حوزه با کمبود عرضه و مازاد تقاضا برای وقف مواجهیم. در این فصل تلاش کردیم تقاضا و عوامل موثر بر تقاضا شناسایی شود و نقش وقف پول و سهام در کم کردن شکاف عرضه و تقاضا بررسی شده است که به نظر می‌رسد توسعه بهره‌برداری از موقوفات و تقویت جنبه مشارکت اجتماعی وقف و ... را در بر دارد.

 عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار داشت: در فصل هفتم به ابزارهایی مانند (صندوق قرض‌الحسنه وقف، اوراق وقف و صندوق مشترک سرمایه گذاری وقف) و توجیهات اجتماعی و اقتصادی وقف پول و سهام پرداخته شده است و در پایان تلاش کردیم بحث جواز فقهی وقف پول و سهام را جمع‌بندی کنیم.

 در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام محمدرضا یوسفی؛ مدرس حوزه و دانشگاه اظهار کرد: بحث تاریخی که در مورد وقف وجود دارد این است که چون «تحبیس‌الاصل» در این زمینه مطرح است و در گذشته درهم و دینار جنبه پول فلزی داشتند، فقها اجازه وقف پول را نمی‌دادند مگر اینکه کارکرد پولی نداشت. در قرون ۱۴ و ۱۵ میلادی به مرور این مسئله جدی شد و فقها درگیر مسئله فقهی بودند.

 حجت‌الاسلام یوسفی بیان کرد: جالب اینکه در میان عثمانی‌ها مردم و تجار متوجه شدند این موضوع مهم است و در اسناد خود وقف پول را وارد کردند، حال این اتفاق در میان ما هم افتاده است. در ابتدا مسئله مورد بحث جدی نبود به مرور نویسندگان در این مورد نوشتند از جمله آقای کاظمی که به تفصیل وارد این ماجرا شدند و تحقیق جامعی در این زمینه انجام شده است.

 وی ادامه داد: نکته خوب کتاب منابع متعدد و متنوع آن است. کتاب دارای وجه تئوریک و مسئله‌محور است و تکرار، کم دارد. نقل قول به اقتضای کار فقهی زیاد است. در اکثر نقاط دنیا مثلا در آلمان بیش از ۲۰ هزار و در آمریکا بیش از ۳۲ هزار بنیاد وقفی وجود دارد و این موضوع به ما تلنگر می زند که باید در این زمینه پیشرفت کنیم

 حجت‌الاسلام یوسفی افزود: کتاب مذکور، روان و سلیس نیست البته چاره ای نیست چون مباحث فقهی و اقتصادی هر دو با هم در این تحقیق مطرح شده و طبیعتا برخی به حوزه اقتصادی و برخی فقهی آشنایی ندارند. کتاب در حوزه وقف پول به اندازه کافی وجود دارد و برخی مراجع هم نظر داده‌اند و این مساله جاافتاده و این ما را وامی‌دارد که تحقیقات خود را به سمت کاربردها ببریم.

وی تصریح کرد: یکی از مسال امروز قوانین وقف است و باید بازنگری داشته باشیم. خلاءها و کمبودها را در این زمینه باید بشناسیم و در نهایت سرمایه‌ها را تجمیع کنیم که اگر سرمایه‌گذاران اطمینان کنند ابایی از انجام کار خیر ندارند و این سرمایه‌ها می‌توانند ایجاد اشتغال کنند و زندگی‌ها را بهبود ببخشند

 حسین قشقایی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه سوره نیز با بیان اینکه این کتاب از جنبه‌های گوناگون وقف پول را مورد بررسی قرار داده، به نقد این اثر از نظر شکلی و ماهوی پرداخت و گفت: در فصل‌بندی کتاب، عناوین هر فصل آمده است و باید تقسیم‌بندی پس از فصل عنوان شود. همچنین تقسیم‌بندی در ۹ فصل آمده در حالی که تحقیق باید در چهار فصل بیشتر نباشد. 

 وی بیان کرد: در مقدمه نیز به بیان مسئله پرداخته شده است و باید مشکل موجود به خوبی تبیین شود. در مسئله تحقیق می‌گوییم چرا باید این تحقیق انجام شود؟ و سپس آثاری که دارد و ضرورت تحقیق مشخص می‌شود در بحث کلیات خوب بود به دو موضوع پرداخته شود: یکی بحث تأسیسی بودن وقف است. دیگری بحث ماهیت وقف است که جسته و گریخته در کتاب پرداخته شده است. در مورد نظرات اهل سنت، مناسب بود در ادامه نظریات اهل شیعه آورده شود.