جامعه مدنی ایران از نظر تعداد و تنوع و حجم فعالیت‌های داوطلبانه در سطح ضعیف است
دکتر مصطفی معین؛ وزیر اسبق علوم، تحقیقات و فناوری کشورمان، از چهره‌های فعال و صاحبنظر در عرصۀ نیکوکاری و فعالیت‌های داوطلبانه و از بنیانگذاران مؤسسه «رحمان» و «مؤسسه نیکوکاری دکتر مجتبی معین» است. با او بواسطۀ سال‌ها تجربه‌ای که در عرصۀ فعالیت‌های مردم‌نهاد اندوخته است، به گفت‌وگو پرداختیم. آنچه در ادامه می‌آید، حاصل این گفت‌وگوست:
- به طور کلی وضعیت فعالیت‌های نیکوکاری در ایران را چطور تحلیل می‌کنید؟ نقاط قوت و ضعف را چه مواردی میدانید؟
هرچند نوع‌دوستی و اهتمام به امور خیر و نیکوکاری در ایران از نقاط قوت اجتماعی، فرهنگی و تاریخی جامعه‌ی ماست، ولی همزمان نقاط ضعف و تهدید‌های قابل توجهی نیز در این زمینه وجود داشته است. از جمله نقاط قوت و فرصت‌ها، داشتن انگیزه‌های دینی و اخلاقی مشارکت در خیر عمومی توسط مردم است که در شکل سنت‌های کهن هم‌یاری و تعاون در هیات‌های مذهبی مساجد و شبکه‌های داوطلب محلی کمک رسانی (کمک نقدی و اجناس بویژه در هنگام سوانح و بحران‌ها، دادن جهیزیه، آزادی زندانیان مقروض..) انجام می‌شود.
استفاده از فرصت‌های فرهنگ دینی و مذهبی مانند عمل به انفاق، نذر و صدقه، و خمس و زکات، ایجاد صندوق قرض‌الحسنه، یا تاسیس و وقف درمانگاه و بیمارستان و مدرسه توسط افراد خیّر، نیز کم و بیش از دیرباز وجود داشته و نقش موثری در کمک به نیازمندان، رفع محرومیت‌های جامعه، تقویت همبستگی ملّی و سرمایه اجتماعی داشته است. از جمله نقاط ضعف و برخی تهدید‌های محیطی در فعالیت‌های نیکوکاری، ضعف گزارش‌دهی و شفافیت در فرآیند هزینه‌های مالی و در نتیجه کاهش اعتماد و اقبال مردمی، مدیریت سنتی و غیر حرفه‌ای و ناکارآمد و نداشتن برنامه راهبردی است. بهره نبردن کافی از فضای دیجیتال، عدم جاذبه لازم برای نسل جدید و متکی بودن بقای نهاد به موسس یا موسسان از دیگر نقاط ضعف است.
تمرکز بر کمک‌های مالی و معیشتی بجای آموزش مهارت و توانمند‌سازی، فقدان سیستم نظارت و ارزیابی درونی و بیرونی موثر هم از ضعف‌های مشترک نهاد‌های خیریه می‌باشد. موازی کاری و پراکندگی و نداشتن ارتباط شبکه‌ای در میان سازمان‌های مردم نهاد (سمن‌ها) و انجمن‌های علمی و تخصصی، و نیز وجود بوروکراسی اداری و حساسیت‌های سیاسی و امنیتی در گرفتن مجوز تاسیس و یا انجام فعالیت، بحران‌های اقتصادی کشور و شرایط تحریم و تورم از جمله تهدیدهائی است که در میزان حمایت جامعه از فعالیت خیریه‌ها و گسترش آنها تاثیر منفی گذاشته است.
از جمله نقاط ضعف و برخی تهدید‌های محیطی در فعالیت‌های نیکوکاری، ضعف گزارش‌دهی و شفافیت در فرآیند هزینه‌های مالی و در نتیجه کاهش اعتماد و اقبال مردمی، مدیریت سنتی و غیر حرفه‌ای و ناکارآمد و نداشتن برنامه راهبردی است. بهره نبردن کافی از فضای دیجیتال، عدم جاذبه لازم برای نسل جدید و متکی بودن بقای نهاد به موسس یا موسسان از دیگر نقاط ضعف است.
همچنین با نگاهی جهانی، جامعه مدنی ایران از نظر تعداد و تنوع و حجم فعالیت‌های داوطلبانه در سطح ضعیف ارزیابی می‌شود. برای نمونه، در برخی از کشور‌های اسکاندیناوی یا کانادا بین ۳۰ تا ۴۰ درصد شهروندان بطور منظم در نهاد‌های غیر دولتی و خیریه‌ها عضویت فعال دارند، وقت می‌گذارند و یا کمک مالی می‌کنند. چشم‌انداز آیندۀ موسسه‌های نیکوکاری در ایران، در جهت حرفه‌ای‌تر شدن و انتخاب مدل‌های مدیریت علمی، و بهره‌گیری بیشتر از فنّاوری دیجیتال برای شفافیت و سنجش تاثیرگذاری فعالیت‌ها است. افزایش روزافزون آگاهی جامعه در عصر ارتباطات و حضور بیشتر در شبکه‌های اجتماعی نیز خیریه‌ها را مجبور به شفافیت و پاسخگویی بیشتر خواهد کرد.
- همکاری و هم افزایی بین خیریه‌ها را چقدر لازم و ضروری میدانید و این مهم چگونه باید شکل بگیرد؟ از طریق چه مکانیزم‌هایی؟
بی‌تردید ارتباط و همکاری خیریه‌ها، برای هم افزائی و اثربخشی بیشتر اجتماعی آنها ضروری است، و از هم‌پوشانی برنامه‌ها و دوباره‌کاری و هدررفت منابع جلوگیری می‌کند. تجربه‌ی موفق شبکه بزرگ کمک با عضویت بیش از ۱۴۰ نهاد غیردولتی در دوره پاندمی کووید-۱۹، نمونه‌ای موفق در این زمینه است. افزایش اعتماد عمومی به دلیل شفافیت فعالیت‌ها و پاسخ‌گوئی مشترک، تقسیم کار و امور تخصصی در میان نهاد‌های همکار، تبادل تجربه و یادگیری جمعی و بهبود و گسترش تاثیر گذاری در سطح ملّی، از جمله نتایج مفید اینگونه همکاری‌هاست.
ایجاد پلتفرم دیجیتال و صندوق مالی مشترک برای ارائه خدمات و حمایت از برنامه‌ها و پروژه‌ها، انعقاد تفاهم‌نامه و قرارداد، اجرای برنامه‌ها و طرح‌های مشترک، تشکیل اتحادیه (مانند اتحادیه انجمن‌های علوم انسانی و اجتماعی) از دیگر ساز و کار‌های اجرائی است.
چالشی که در این زمینه وجود دارد، ضعف فرهنگ کار مشترک و بی‌اعتمادی در سطح جامعه و در میان نهاد‌های غیر دولتی است که با پیش‌بینی حفظ استقلال هر نهاد در شبکه همکاری، می‌تواند برطرف شود.
- با توجه به اینکه بر دو مؤسسه نیکوکاری "رحمان" و "دکتر مجتبی معین" متمرکز هستید، این موسسات چه دستاورد‌های مهمی در سال‌های اخیر داشته‌اند؟ چه افقی برای این موسسات قائل هستید؟
موسسه علمی-فرهنگی-اجتماعی رحمان پس از قریب به دو سال بررسی و مطالعه، از سال ۱۳۸۵ فعالیت خود را در زمینه مطالعه مسائل و مشکلات اجتماعی، و پیشگیری و کاهش آسیب‌ها آغاز کرد. مخاطب اصلی این نهاد گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه شامل کودکان، نوجوانان، زنان و اقشار محروم بوده است. سیاست‌ها و برنامه‌های رحمان در در حوزه‌های پژوهش، آموزش و ترویج بوده و از جمله مهم‌ترین دستاورد‌های آن به موارد زیر اشاره می‌شود:
۱- مطالعه و تدوین گزارش‌های ملّی وضعیت اجتماعی در ایران [گزارش اول ۸۸-۱۳۸۰، گزارش دوم ۹۶-۱۳۸۸، گزارش سوم-در دست تدوین]۲- مطالعه و تدوین گزارش وضعیت اجتماعی زنان در ایران [۹۰-۱۳۸۰]۳- مطالعه و تدوین گزارش وضعیت اجتماعی کودکان در ایران [۹۵-۱۳۸۵]۴-مطالعه و تدوین گزارش وضعیت اقشار آسیب‌پذیر و آسیب‌دیدگان اجتماعی ۵- برگزاری اولین همایش کودکی در ایران [۱۳۹۴]۶- برگزاری اولین همایش امید اجتماعی در ایران [۱۳۹۶]۷- برگزاری سخنرانی و میزگرد ماهانه با حضور استادان و پژوهشگران مسائل اجتماعی [۹۸ نشست] ۸- انتشار ده‌ها عنوان کتاب در زمینه مسائل و آسیب‌های اجتماعی، آموزش و پرورش و... بحران‌های روز ۹- انتشار فصلنامه الکترونیک، پادکست و.. ۱۰- حضور فعال در شبکه‌های اجتماعی و ایجاد رادیو رحا.
موسسه رحمان هم اکنون به عنوان نهاد مدنی و ملّی مرجع در حوزه آسیب‌های اجتماعی مطرح است و گزارش‌های آن از سوی پژوهشگران و سیاستگذاران مورد استناد واقع می‌شود.
موسسه نیکوکاری دکتر مجتبی معین کار خود را از سال ۱۳۹۶ در زمینه‌های علمی و اجتماعی بشردوستانه و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و کاهش آنها آغاز کرده و اکنون مطابق دومین برنامه پنج ساله راهبردی آن به فعالیت خود ادامه می‌دهد. ماموریت این موسسه پشتیبانی از فعالیت‌های آموزشی، ترویجی و پژوهشی سازمان‌های مردم نهاد با هدف افزایش بهره‌وری و توسعه ظرفیت سازمان‌های مردم نهاد در حوزه مسائل اجتماعی است. در این رویکرد علمی و اجتماعی، طرح‌ها و برنامه‌های متعددی به اجرا در آمده است، ازجمله:
۱-تاسیس پایگاه الکترونیکی "دانش جامعه مدنی" به عنوان مرجع دانش سازمان‌های مردم‌نهاد ایجاد شده است. شناسائی دستآورد‌های علمی داخلی و ارائه مهم‌ترین منابع بین‌المللی در موضوعات متنوع با هدف زمینه‌سازی برای رواج گفتمان علمی-پژوهشی و نهادمند شدن آن به عنوان یک حوزه مطالعات اجتماعی، هدف اصلی را تشکیل می‌دهند.
۲-بررسی و مطالعه نقش و چالش‌های سمن‌ها در "پاندمی کرونا" در ایران و جهان، در دو مطالعه مستقل و چاپ و انتشار کتاب‌های نتایج آن می‌تواند در پاندمی‌های آینده مورد استفاده قرار گیرد.
۳-پروژه مطالعاتی حمایت از سازمان‌های مدنی فعال در زمینه توسعه ظرفیت، بویژه در حوزه کودکان و زنان در استان‌های محروم (سیستان و بلوچستان و ایلام)، که فاز اول آن به اتمام رسیده است.
۴- طرح پژوهشی "تحلیل وضعیت توسعه ظرفیت سازمان‌های غیردولتی"، و چاپ و انتشار کتاب نتایج آن
۵-برگزاری دو دوره "جایزه دوسالانه دکتر مجتبی معین"، با هدف نهادمند کردن "مدیریت دانش و امر مستند سازی" در سازمان‌های جامعه مدنی از سال ۱۴۰۰ آغاز گردید و سومین دوره‌ی آن در سال جاری برگزار خواهد شد. در این برنامه از پروژه‌ها و ابتکارات برتر نهاد‌های غیرولتی و خیریه‌ها که توسط هیات داوران برگزیده شده‌اند تقدیر می‌شود و کارگاه‌هائی در زمینه مدیریت دانش، مستندسازی، مدیریت و تحلیل داده‌ها، هوش مصنوعی و... برای نهاد‌های شرکت کننده برگزار شده است. در دو دوره قبلی جایزه بیش از ۶۰ نهاد غیر دولتی اعم از ان‌جی. اُ‌ها و موسسه‌های خیریه و نیکوکاری از تهران و استان‌ها شرکت کردند.
۶- ترجمه‌ی "کتاب جامع داوطلبی" به عنوان مرجع علمی سازمان‌های جامعه مدنی و پژوهشگران اجتماعی (در دست چاپ و انتشار)
ترجمه‌ی این کتاب که در ۵۰ فصل با بیش از ۲۰۳ موءلف از ۷۳ کشور منتشر شده است می‌تواند نقطه عطفی در فرآیند ارتقاء عملکرد سازمان‌های مردم نهاد در ایران تلقی شود.
۷- حضور فعال در شبکه‌های اجتماعی از جمله اینستاگرام، با پروژه "۱۰۰ شهر، ۱۰۰ سمن"، تلگرام و ..
- بنظر شما ارزیابی و اعتبارسنجی خیریه‌ها به چه شکل باید انجام شود؟ این کار چه فایده‌ای در جامعه ایران خواهد داشت؟
ارزیابی و اعتبارسنجی خیریه‌ها، گامی مهم برای تحول در اکوسیستم نیکوکاری ایران از حالت سنتی و مبتنی بر عواطف و احساسات زودگذر، به سمت یک اکوسیستم مدرن مبتنی بر داده و پاسخگو، با تاثیرگذاری بالا و مورد اعتماد عمومی است. ارزیابی و اعتبار سنجی علمی، بر پایه معیار‌های رتبه‌بندی، ابزار و شیوه‌های روشن انجام می‌گردد. معیارهائی، چون شفافیت مالی با ارائه صورت‌های مالی و گزارش‌های هزینه‌کرد سالانه از طریق تعیین حسابرس مستقل، امکان رهگیری آنها را برای فرد خیّر و یا مرجع قانونی فراهم می‌سازد.
ارزیابی خیریه‌ها باید توسط یک سازمان مستقل غیردولتی با ساختاری شامل نمایندگان بخش‌های مختلف جامعه مدنی مانند نهاد‌های غیر دولتی، رسانه‌ها، جامعه دانشگاهی، وکلا و حسابداران رسمی انجام گردد
میزان اثربخشی نهاد برپایه ماموریت و شاخص‌ها و برنامه‌ها و ارزیابی بلند مدت عملکرد آن، بررسی فرآیند و ساختار مدیریتی نهاد در انطباق با اساسنامه و داشتن سیستم‌های داخلی نظارت و ارزیابی هم در اعتبارسنجی مورد توجه قرار می‌گیرد. همچنین داشتن منابع انسانی حرفه‌ای، توجه به آموزش و مهارت افزائی به‌جای کمک‌رسانی تنها و ایجاد فرصت‌های پایدار، رعایت اخلاق حرفه‌ای و عدالت و عدم تبعیض و حفظ کرامت مدد جویان بر پایه منشور اخلاقی نهاد در ارزیابی و اعتبار سنجی علمی مورد تاکید است.
ساز و کار‌های اجرائی و سیستم ممیزی نیز باید توسط یک سازمان مستقل غیردولتی با ساختاری شامل نمایندگان بخش‌های مختلف جامعه مدنی مانند نهاد‌های غیر دولتی، رسانه‌ها، جامعه دانشگاهی، وکلا و حسابداران رسمی انجام گردد و ماموریت آنها رتبه‌بندی نهاد‌های خیریه بر اساس شاخص‌ها و معیارهائی که شرح داده شد انجام و گواهی اعتبار برای مدت معیّن داده می‌شود.
اجرای چنین سیستم ارزیابی و اعتباربخشی در سازمان‌های جامعه مدنی و از جمله خیریه‌ها، باعث شفافیت فرآیند‌ها و پاسخگویی بیشتر آنها می‌شود، و به افزایش سرمایه اجتماعی، جلب اعتماد عمومی، اثربخشی بیشتر و بهبود کیفیت خدمات آنها می‌انجامد. طبیعی است که کمک‌های مردمی هم به سمت بهترین و حرفه‌ای‌ترین خیریه‌ها سوق داده می‌شود. کاهش سوءاستفاده و سودجویی از نهاد‌های خیریه که باعث بی‌اعتمادی جامعه و رویکرد منفی‌تر حکومت نسبت به نهاد‌های مدنی می‌گردد، از دیگر فواید نظام ارزیابی و اعتبار سنجی خیریه‌ها است.
-جشنواره ملی نشان نیکوکاری با هدف ارزیابی خیریه‌ها و نشان دادن الگو‌های برتر خیریه به مردم ایجاد شده است. به نظر شما چنین جشنواره‌هایی تا چه اندازه می‌تواند به هدف ارزیابی خیریه‌ها کمک کند؟
برگزاری اینگونه جشنواره‌ها را می‌توان به عنوان مکمل سامانه‌های ارزیابی و اعتبارسنجی خیریه‌ها، ولی نه جایگزین آنها درنظر گرفت. جشنواره با ارائه الگو‌های موفق نیکوکاری می‌تواند در شکل گیری گفتمان و فرهنگ نوع دوستی و مشارکت در خیر عمومی، فرهنگ شفافیت و صداقت، ایجاد انگیزه در افراد خیّر و رقابت سالم در میان خیریه‌ها، و نیز ایجاد حساسیت مثبت در مسئولان نقش موثری داشته باشد. اگر جشنواره در سال‌های بعد استمرار یابد و همراه با آن کارگاه‌های آموزشی جهت تبادل تجربه میان نهاد‌های شرکت‌کننده تشکیل شود، و داوران مبرز و مورد وثوق امر ارزیابی شاخص‌های شفافیت مالی، نوآوری و اثربخشی عملکرد نهاد‌ها را بر عهده گیرند، و سپس نتایج تحلیلی جشنواره در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بازتاب یابد، بیشترین تاثیر فرهنگی و تشویقی را در جامعه خواهد داشت.
چالش محتملی که باید از آن پیشگیری کرد، برگزاری مراسمی ظاهری و نمایشی و دادن لوح تقدیر صوری است، بدون آنکه تاثیر مثبتی در اصلاح عملکرد نهاد‌ها داشته باشد.