درمان مؤثرِ سلامت روان، نیازمند کار تیمی است / نشانه‌های «اسکیزوفرنیا» را بشناسیم و مداخلات درمانی را به موقع شروع کنیم
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، همایش روز جهانی اسکیزوفرنیا، چهارشنبه ۷ خرداد ۱۴۰۴ با حضور جمعی از پژوهشگران سلامت و فعالان سازمان‌های مردم‌نهاد در دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی برگزار شد. انجمن حمایت از بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیا (احبا)، مؤسسه خیریۀ امید فردا در کنار نهادهای دیگر، برگزارکنندگان این همایشِ نیم‌روزه بودند. در ادامه گزارشی از سخنان بعضی از سخنرانان این همایش ارائه می‌شود.
باورهای نادرست دربارۀ اسکیزوفرنیا باید اصلاح شود
در ابتدای این همایش، دکتر مهدی نصر اصفهانی، رئیس هیئت‌مدیره انجمن حمایت از بیماران اسکیزوفرنیا (احبا) گفت: جای خدمات توانبخشی برای بیماران مزمن روان به شدت خالی است و این نیاز به‌شدت احساس می‌شود. خدمات اورژانسی ویژه برای این بیماران نیز به شدت مورد نیاز است و تا رسیدن به شرایط مطلوب در این زمینه فاصله زیادی داریم.
نصر اصفهانی با تاکید بر ضرورت ایجاد اورژانس ویژه برای بیماران مزمن روان خاطرنشان کرد: بیماران و خانواده‌های آنان تحت فشار زیادی هستند و نیازمند حمایت‌های ویژه‌اند.
رئیس هیئت مدیره انجمن حمایت از بیماران اسکیزوفرنی با اشاره به انگ و تبعیض‌های موجود در حوزه بیماری‌های روانی اظهار داشت: انگ‌زدایی از این افراد ضروری است، چرا که آنها نیز انسان هستند و حقوقی دارند. متاسفانه حمایت‌های کاری و بیمه‌ای از آنان کافی نیست. امروز روز آگاهی‌بخشی و حذف باورهای غلط درباره اسکیزوفرنی است. باید باورهای نادرستی مانند جن‌زده بودن و پرخاشگری این بیماران از جامعه زدوده شود.
وی با رد باور اشتباه دو شخصیتی بودن بیماران اسکیزوفرنی تصریح کرد: اسکیزوفرنی به معنای ذهن گسیخته است و این بیماران یک شخصیت دارند.
رئیس هیئت مدیره انجمن حمایت از بیماران اسکیزوفرنی با اشاره به وضعیت مطلوب درمان بیماران جسمی در کشور، اظهار کرد: وضعیت درمان بیماران جسمی قابل تقدیر است اما برای بیماران ذهنی و روانی شرایط رضایت‌بخشی نداریم و کمبودها مشهود است.
وی در پایان با تاکید بر اهمیت درمان توانبخشی و غیر دارویی بیماران مزمن روان، خواستار بستری شدن بیماران اسکیزوفرنی در بخش‌های عادی بیمارستان‌ها شد.
اهمیت آموزش درباره اختلات سلامت روان
دکتر محمدرضا شالبافان، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران و مدیرکل سلامت روان وزارت بهداشت، در سخنرانی خود در این همایش، با تمرکز بر چالش‌های اقتصادی، ساختاری و فرهنگی نظام سلامت روان در کشور، به تبیین اقدامات صورت‌گرفته و الزامات پیش‌رو پرداخت.
وی سخنان خود را با اشاره به هزینه‌های بالای درمان بیماران روانپزشکی آغاز کرد و گفت: در سال ۱۴۰۱، بسته‌ای حمایتی برای کاهش بار مالی درمان بیماران تدوین و تصویب شد. در قالب این بسته، بخشی از داروهای مورد نیاز بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی که پیش‌تر تحت پوشش بیمه نبودند، مشمول حمایت قرار گرفتند.
شالبافان سپس به اهمیت آموزش بیماران و خانواده‌های آنان پرداخت و آن را یکی از پیش‌نیازهای اصلی موفقیت درمان عنوان کرد. وی تأکید کرد که توانمندسازی خانواده در کنار مداخلات درمانی، به شکل‌گیری پایداری در روند بهبودی بیماران کمک شایانی می‌کند.
عضو هیئت‌مدیره انجمن روانپزشکی ایران نقش رسانه‌ها را در شکل‌دهی به نگاه جامعه نسبت به سلامت روان بسیار مهم دانست و با انتقاد از بازنمایی کلیشه‌ای و غیرواقعی بیماران روانی در تولیدات تصویری و طنزهای تلویزیونی، افزود: متأسفانه رسانه‌ها اغلب تصویری نادرست و غیرمسئولانه از بیماران و مراکز درمانی ارائه می‌دهند که موجب انگ‌زنی اجتماعی می‌شود. آموزش و تعامل هدفمند با رسانه‌ها باید به یکی از اولویت‌های نظام سلامت روان تبدیل شود.
معرفی مراکز خدمات سلامت روان «سراج»
در ادامه، شالبافان به معرفی طرح جامع مراکز خدمات سلامت روان «سراج» پرداخت و آن را الگویی موفق و ساختارمند در مدیریت خدمات روانپزشکی در کشور دانست و گفت: در مدل مراکز سراج، بیمار پیش از مراجعه به بیمارستان، ابتدا به این مراکز ارجاع داده می‌شود. در آنجا تیمی متشکل از روان‌پزشک، پزشک عمومی، پرستار و مددکار، بیمار را ارزیابی کرده و در صورت امکان، درمان سرپایی را تجویز می‌کنند. در صورت نیاز به بستری، هماهنگی با تخت‌های پشتیبان بیمارستانی انجام می‌شود و پس از ترخیص، مراقبت‌های تکمیلی مجدداً در همین مراکز دنبال می‌شود.
مدیرکل سلامت روان وزارت بهداشت، راه‌اندازی مراکز سراج را یکی از موفق‌ترین اقدامات وزارت بهداشت در دهه اخیر برشمرد و افزود: این طرح از سال ۱۳۹۳ در شهرهای بردسیر کرمان و اسکوی آذربایجان شرقی آغاز شد و تاکنون گسترش قابل‌توجهی یافته است. روز گذشته نود و نهمین مرکز سراج را در قیام‌دشت تهران افتتاح کردم. اولویت راه‌اندازی این مراکز، مناطقی بوده‌اند که از نظر امکانات درمانی محروم بودند.
وی در جمع‌بندی سخنان خود، با تأکید بر نقش پیشگیری و مراقبت مستمر در کاهش بار روانپزشکی جامعه گفت: مراکز سراج، علاوه بر بهبود دسترسی، از بسیاری هزینه‌های سنگین بستری نیز جلوگیری می‌کنند. ما باید مسیر ارائه خدمات سلامت روان را به‌گونه‌ای طراحی کنیم که هم اقتصادی باشد و هم انسانی.
درمان مؤثرِ سلامت روان، نیازمند کار تیمی است
در بخش دیگری از این همایش، دکتر مهرنوش کاوه، مدیر مرکز توانبخشی امید فردا که خدمات تخصصی به بیماران سلامت روان ارائه می‌دهد، با سخنرانی‌ای تأثیرگذار به بررسی چالش‌های ساختاری و محتوایی در مسیر درمان و توانبخشی بیماران روانی پرداخت.
وی سخنان خود را با این نکته آغاز کرد که علی‌رغم پیشرفت‌های علمی در حوزه روان‌درمانی و روانپزشکی، همچنان شاهد ضعف جدی در اجرای مؤثر خدمات درمانی هستیم و گفت: درمان واقعی زمانی تحقق می‌یابد که تمامی اجزای دخیل در فرآیند درمان اعم از روان‌پزشک، روان‌شناس، کاردرمانگر و خانواده، به صورت منسجم و همدلانه در کنار یکدیگر عمل کنند.
مدیر مرکز توانبخشی امید فردا افزود: هیچ متخصصی به‌تنهایی نمی‌تواند یک فرد را برای بازگشت موفق به جامعه آماده کند. درمان مؤثر نیازمند کار تیمی و هماهنگی کامل میان همه بخش‌ها، از جمله خانواده و جامعه است.
کاوه در ادامه به موضوع کلیدی تأمین منابع مالی پرداخت و آن را مهم‌ترین بستر برای ارائه خدمات حرفه‌ای و پایدار دانست و اظهار داشت: برای انجام کار حرفه‌ای، به افراد حرفه‌ای نیاز داریم؛ و افراد حرفه‌ای با منابع مالی ناکافی نمی‌توانند کار باکیفیت ارائه دهند. انسان‌ها شایسته دریافت بهترین خدمات هستند.
وی خاطرنشان کرد که نبود جذابیت اقتصادی، یکی از عوامل اصلی در عدم جذب سرمایه‌گذار و نیروی متخصص در این حوزه است و کاهش کیفیت خدمات به دلیل کمبود بودجه، نه تنها راه‌حل نیست، بلکه خود به بحرانی دیگر منجر خواهد شد.
کاوه همچنین با انتقاد از نگاه سطحی و نمادین به سلامت روان عنوان کرد: برگزاری کلاس‌های متعدد کافی نیست. اگر فرد درمان‌شده نتواند مانند سایر مردم در یک رستوران غذا بخورد یا از مترو استفاده کند، تمامی تلاش‌های درمانی زیر سؤال می‌رود. هدف نهایی، توانمندسازی فرد برای حضور مؤثر و با عزت در جامعه است.
در بخش پایانی سخنانش، وی سلامت روان را چون پازلی توصیف کرد که فقدان هر قطعه‌ای در آن، کل ساختار را ناکارآمد می‌سازد. همچنین بر ضرورت اصلاح قوانین و تسهیل فرآیندهای اجرایی برای دسترسی بهتر بیماران به خدمات تأکید کرد. از نگاه او، قانون‌گذاری مؤثر زمانی حاصل می‌شود که مقررات علاوه بر جامع‌بودن، قابل‌اجرا و در دسترس نیز باشند.
نشانه‌های بیماری اسکیزوفرنیا و درمان به موقع
دکتر بهروز دولتشاهی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی در سخنرانی خود با تمرکز بر جنبه‌های شناختی بیماری اسکیزوفرنیا، این اختلال را یکی از پیچیده‌ترین و مزمن‌ترین اختلالات روانپزشکی معرفی کرد و گفت: اسکیزوفرنیا تنها یک بیماری روانی با علائم حاد نیست، بلکه یک اختلال مزمن و چندوجهی است که عملکرد سیستم‌های مختلف روانی و شناختی فرد را به‌طور گسترده تحت تأثیر قرار می‌دهد.
وی به‌طور ویژه بر اهمیت شناخت علائم شناختی پایدار این بیماری تأکید کرد و یادآور شد که این علائم در کنار علائم مثبت (مانند توهم و هذیان) و منفی (مانند کاهش انگیزه و کناره‌گیری اجتماعی)، از ویژگی‌های اصلی بیماران مبتلا به اسکیزوفرنیا هستند. مطالعات نشان داده‌اند که حتی پس از کنترل علائم حاد با مداخلات دارویی، اختلالات شناختی همچنان باقی می‌مانند و بر کیفیت زندگی، روابط اجتماعی، و توانایی یادگیری بیماران تأثیر منفی می‌گذارند.
دولتشاهی به‌طور مشخص به پروفایل شناختی بیماران اسکیزوفرنیا اشاره کرد و برخی از مشکلات رایج در این بیماران را چنین برشمرد: اختلال در توجه و تمرکز، کاهش حافظه فعال حواس‌پرتی و ناتوانی در پیگیری اهداف ساده، مشکلات در حل مسائل روزمره و ناتوانی در برقراری ارتباط اجتماعی مؤثر. این اختلالات شناختی عامل اصلی ناتوانی بیماران در بازگشت مؤثر به جامعه، ادامه تحصیل، اشتغال، و زندگی مستقل هستند.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی تأکید کرد که توانبخشی شناختی باید به‌عنوان یک بخش جدایی‌ناپذیر از روند درمان اسکیزوفرنیا در نظر گرفته شود و اظهار داشت: تمرکز صرف بر کنترل علائم حاد کافی نیست. بدون توجه به بازتوانی عملکرد شناختی، بهبودی بیماران ناقص خواهد بود.
وی در پایان سخنانش خواستار ارتقای برنامه‌های درمانی چندبعدی، با مشارکت روان‌پزشکان، کاردرمانگران، روان‌شناسان و مددکاران اجتماعی شد، تا بیماران نه تنها از نظر علائم روانپزشکی، بلکه از نظر عملکرد شناختی و اجتماعی نیز به سطح مطلوبی از بهبود دست یابند.
جایگاه هنردرمانی در فرآیند توانبخشی روانی
مهسا حکاک خادم، عضو هیئت‌مدیره انجمن احبا، در سخنرانی خود به بررسی جایگاه هنردرمانی در فرآیند توانبخشی روانی پرداخت و بر اهمیت رویکردهای خلاقانه در ارتقای کیفیت زندگی بیماران تأکید کرد. وی گفت: هنردرمانی از قرن‌ها پیش به‌عنوان ابزاری برای تسکین روان و التیام زخم‌های درونی شناخته شده است. این روش، امروز به‌عنوان یک حوزه تخصصی نوین در روان‌درمانی و توانبخشی جایگاهی روشن دارد.
وی با تبیین مفهوم توانبخشی، آن را فرآیندی تعریف کرد که هدف آن بازگرداندن استقلال، بهزیستی و عملکرد مؤثر به فرد آسیب‌دیده است. او افزود: هنردرمانی و توانبخشی در اصول با یکدیگر هم‌راستا هستند؛ هر دو به دنبال ارتقای سطح عملکرد فردی و کیفیت زندگی بیماران هستند.
حکاک خادم هنردرمانی را نوعی روان‌درمانی مبتنی بر بیان غیرکلامی و خلاقانه توصیف کرد و ادامه داد: در هنردرمانی، مراجع با راهنمایی یک هنردرمانگر و با استفاده از ابزارهای هنری، احساسات خود را ابراز می‌کند، به بینش درونی می‌رسد و در مسیر بهبودی گام برمی‌دارد.
وی به نقش برجسته هنردرمانی در تشخیص و درمان به‌ویژه در کودکان اشاره کرد و توضیح داد که بیان غیرمستقیم از طریق نقاشی، ساختن یا نوشتن، اطلاعات روان‌شناختی ارزشمندی به درمانگر ارائه می‌دهد.
از دیگر نکاتی که حکاک خادم بر آن تأکید کرد، تأثیر هنردرمانی در کاهش تمرکز فرد بر محرک‌های منفی نظیر درد یا اضطراب بود. او گفت: فعالیت‌های هنری در جریان درمان، می‌توانند توجه بیمار را از رنج جسمی یا روانی منحرف کرده و به سوی تجربه‌ای آرام، معنادار و سازنده هدایت کنند.
وی در پایان، هنردرمانی را ابزاری مؤثر برای افزایش انگیزه، بهبود عملکرد روانی، و ارتقای کیفیت زندگی بیماران روانی معرفی کرد و خواستار گسترش جایگاه این روش در مراکز درمانی و توانبخشی شد.
گزارش از محدثه نادری
