به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، زکات از مفاهیم و رویکردهای مهم اسلامی در اقدامات نیکوکارانه است. در دهه اخیر تاثیر زکات اسلامی در اقدامات بشردوستی و نیکوکارانه بین‌المللی بسیار چشمگیر بوده است و تجلی این رویکرد که با نام بشردوستی اسلامی (Islamic Philanthropy) در سطح جهان شناخته شده است، سازمان‌های غیردولتی مسلمان و مؤسسات خیریه اسلامی را برای رسیدگی به بحران‌های انسانی حول محور خود گرد آورده است. این مؤسسات با استفاده از مفهوم انفاق در اسلام؛ یعنی صدقه (که امری اختیاری است) و زکات (که واجب است) بر توانمندسازی جوامع تأکید داشته‌اند تا بتوانند آنان را از چرخه فقر خارج کنند.

 در سال 2021 بانک توسعه اسلامی وجوه زکات را حدود 300 میلیارد دلار در سراسر جهان تخمین زده است. پیش از آن یک مطالعه در سال 2012 برآورده کرده بود که هر ساله چیزی بین 200 میلیارد تا یک تریلیون دلار برای صدقه و خیریه‌های داوطلبانه در سراسر جهان اسلام هزینه می‌شود. این مبلغ 15 برابر بیشتر از کمک‌های بشردوستانه جهانی در سال 2011 به مبلغ 13 میلیارد دلار (بنا بر داده‌های سیستم ردیابی مالی سازمان ملل) است.

 بشردوستی اسلامی و تأمین مالی اجتماعی اسلامی (Islamic social finance)

 «تأمین مالی اجتماعی اسلامی» را می‌توان به عنوان یک اصطلاح رایج برای رویکردهای مختلفی چون زکات، صدقه و وقف تعریف کرد که (مطابق با قوانین شریعت) هدفشان کمک به افراد نیازمند، کاهش فقر و کمک به توسعه اجتماعی و اقتصادی است. این دو رویکرد اهدا و کمک به افراد نیازمند، رایج‌ترین ابزار مالی اجتماعی اسلامی است. زکات، صدقه و وقف، نه‌تنها ابزارهای خیریه، نوع‌دوستی و خیرخواهی هستند، بلکه یکی از راهکارهای شریعت برای کمک به عدالت اجتماعی محسوب می‌شوند. تأمین مالی اجتماعی اسلامی شامل دو مفهوم اصلی امانتداری و عدالت اجتماعی است و مبتنی بر این ایده‌اند که رفاه و فقر بخشی از یک نظم هستند و ثروتمندان وظیفه دارند به افراد نیازمند کمک کنند و از طریق توزیع مجدد ثروت، فقر را کاهش دهند.

 تأمین مالی اجتماعی اسلامی (زکات) در فضای بین‌المللی

 در سراسر آسیا، خاورمیانه و آفریقا، جمعیت مسلمانان به‌طور نامتناسبی تحت تأثیر بلایا و درگیری‌ها قرار دارند و فعالان مسلمان عرصه نیکوکاری با رویکردهای اسلامی از طریق بنیادهای خیریه به دنبال کاهش آلام و بلایا در جوامع هستند. در سال‌های اخیر، ما شاهد افزایش شناخت ظرفیت‌های بشردوستانه مسلمانان بوده‌ایم. در همین راستا سازمان ملل متحد خواستار روش‌های نوآورانه و مشارکت‌های جدید برای استفاده از تأمین مالی اجتماعی اسلامی شده است.

 در اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد و در هفدهمین هدف آن بر مشارکت‌های جدید میان بازیگران دولتی، خصوصی و مذهبی تأکید شده و در همین راستا، هیئت بلندپایه سازمان ملل متحد برای تأمین مالی بشردوستانه، خواستار به رسمیت شناختن و استفاده از تأمین مالی اجتماعی اسلامی شده است. در اجلاس جهانی بشردوستانه در استانبول در سال 2016، یک نشست ویژه در این‌باره تشکیل شد که در آن، بازیگران کلیدی از دولت‌ها، بخش خصوصی، بانک‌های بین‌المللی، سازمان‌های غیردولتی و بنیادهای خیریه‌ این اصطلاح را وارد ادبیات رسمی سازمان ملل متحد کردند.

 نمونه‌هایی از عملکرد موفق تأمین مالی اجتماعی اسلامی

 برای درک ظرفیت عظیم زکات، نحوه جمع‌آوری و توزیع این منابع اهمیت دارد. به همین سبب در ادامه عملکرد نسبتاً موفق سه سازمان مختلف را دقیق‌تر بررسی کرده‌ایم که عبارت از: هیئت ملی زکات در اندونزی (بنیاد ملی بازانس)، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد (UNHCR)، به عنوان بازیگران دولتی و بین‌المللی و بنیاد امداد اسلامی جهانی، به عنوان یک سازمان غیردولتی مسلمان فراملی هستند. در سال‌های اخیر، این سه سازمان، رویه‌هایی را برای مدیریت زکات ایجاد کرده‌اند که منطبق بر مبانی بشردوستی اسلامی است.

 از سال 2002 بنیاد ملی بازانس مسئول هماهنگی مدیریت ملی زکات در اندونزی است. گزارش‌ها حاکی از آن است که میزان پرداخت زکات در این کشور از 250 میلیون دلار در سال 2015 به 812 میلیون دلار در سال 2020 افزایش یافته است که هنوز تنها 3.7 درصد از پتانسیل زکات مسلمانان این کشور است. تلاش زیادی برای افزایش زکات و روش‌های جمع‌آوری و توزیع در این کشور انجام شده است؛ از جمله دیجیتالی کردن پرداخت زکات است تا افراد بتوانند مبالغ اهدایی خود را در مسیر بشردوستی ردیابی کنند. در سال 2013 کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) به عنوان منبع جدید کمک‌های مالی بشردوستانه معرفی شد. پس از مشورت گسترده با علمای دین، در سال 2019 آن‌ها صندوق زکات پناهندگان را برای توزیع کمک‌های نقدی و غیرنقدی تأسیس کردند که اکنون در 14 کشور فعال است.

 همچنین بنیاد امداد اسلامی جهانی، در میان سازمان‌های غیردولتی مسلمانان فراملی، رهبری رویکرد توسعه و تأمین مالی اجتماعی اسلامی برای کمک‌های بشردوستانه و توسعه را در جهان اسلام به عهده گرفته است. در سال 2016 این سازمان در زمینه زکات سیاست جدیدی را برای اطمینان از یک رویکرد ثابت تأمین مالی اجتماعی منطبق با موازین اسلامی ابداع کرد. در این رویکرد، بنیاد از طریق شرکای اجرایی دولتی کار می‌کند؛ زیرا دولت‌ها می‌توانند جمع‌آوری و توزیع غیرمتمرکز وجوه زکات را تضمین و آن را با زمینه‌های اجتماعی محلی و محیط‌های قانونی سازگار کنند.

 کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل و بنیاد امداد اسلامی همگی از زکات در فعالیت‌های امدادی بشردوستانه خود برای ذینفعان مسلمان و غیرمسلمان استفاده می‌کنند. به عنوان اولین آژانس سازمان ملل متحد که زکات را جمع آوری می‌کند، مشروعیت کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل مورد تردید و آزمایش قرار گرفته است. در پاسخ، کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل از مؤسسات مختلف اسلامی برجسته، از جمله آکادمی تحقیقات اسلامی الازهر، مشاوره حقوقی گرفته است. بنیاد ملی بازانس و بنیاد امداد اسلامی نیز در پاسخ به چالش‌های پیش‌آمده، هیئت‌های شرعی را دایر کرده‌اند که در مورد مسائل فقه اسلامی از جمله معرفی ذی‌نفعان و فعالیت‌های جدید مشاوره می‌دهند.

 زکات اسلامی و پناهندگان و آوارگان

 یکی از اصلی‌ترین مقصدهای زکات اسلامی مسئله پناهندگان است. از آن‌جا که زیبایی بشردوستی اسلامی در توانایی آن برای ارائه کمک‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت است، در مواقع بحران و شرایط اضطراری، سازمان‌های بشردوستانه اسلامی با واکنش سریع در  ارائه غذا، سرپناه، مراقبت‌های بهداشتی و تدارکات ضروری به پناهندگان اقدام می‌کنند.

 زکات به عنوان وظیفه دینی اسلامی بر توزیع ثروت و حمایت از آسیب‌پذیرترین افراد جامعه تأکید دارد. زکات اسلامی در سال‌های اخیر در رویکرد بین‌المللی خود توجه خود را بیشتر به مسئله بحران پناهندگان و آوارگان معطوف کرده است که دلیل اصلی آن اشاره قرآن کریم است. قرآن در میان هشت دسته از افراد واجد شرایط دریافت زکات، از «ابن السبیل» یا در راه‌ماندگان یاد می‌کند. این تعبیر به مسافری اشاره دارد که بودجه کافی برای گذراندن سفر خود را ندارد. در این زمینه، همه افرادی که آواره و دور از خانه هستند، از جمله پناهندگان، «ابن السبیل» محسوب می‌شوند و در صورت نیاز به کمک، مستحق دریافت زکات هستند. به گزارش کمیساریای عالی پناهندگان، سازمان ملل متحد توانسته است، در سال 2023 رکورد 46 میلیون دلار زکات را برای جمعیت دو میلیون آواره و پناهنده جمع‌آوری کند.

 گزارش اخیر بشردوستی اسلامی دربارۀ تلاش مشترک کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان به این مسئله اشاره دارد که از زمان تأسیس این صندوق در سال 2017 تاکنون، صندوق زکات پناهندگان سازمان ملل متحد به حدود شش میلیون آواره اجباری کمک مالی کرده است. این گزارش همچنین سهم قابل توجه بشردوستی اسلامی را در ایجاد مدارس و برنامه‌های آموزشی برای جوامع پناهنده طی سالیان متمادی، داشته است.

 برخی از چالش‌های بشردوستی اسلامی در فضای بین‌المللی

 «طارق چیما»؛ بنیانگذار کنگره جهانی نیکوکاران مسلمان در سال 2018 در کتاب «اتحاد برای بشردوستی اسلامی» می‌نویسد: «بخشش اسلامی، راه نجاتی برای سازمان‌های بشردوستانه است که بتوانند با ایجاد یک شبکه امدادی قوی، با یکدیگر مشارکت کنند». با این حال، او دو موضوع اصلی را چالش دائمی می‌داند؛ اول اینکه اهدای کمک از سوی مسلمانان در رویکردی چون زکات بیشتر به سمت امدادرسانی در بلایای طبیعی هدایت می‌شود، بنابراین فضای بسیار کمی برای تنوع اقدامات انسانی دیگر باقی می‌ماند و پول کمتری برای سرمایه‌گذاری و پرداختن به سایر نیازهای اجتماعی مانند بهداشت، آموزش، امنیت غذایی و توانمندسازی اقتصادی در دسترس است. 

 چالش دوم اینکه در رویکردهای تأمین مالی اجتماعی اسلامی مانند زکات، این بحث وجود داشته که آیا غیرمسلمانان مستحق دریافت زکات هستند یا خیر. نظر بسیاری از علما این است که زکات به طور سنتی برای مسلمانان در نظر گرفته شده است و نیازهای غیرمسلمانان با وجوه دیگری (مانند صدقه) می‌تواند تأمین شود. البته برخی از علمای معاصر مسلمان بر این عقیده هستند که زکات نیز می‌تواند صرف کمک به غیرمسلمانان نیز شود؛ زیرا قرآن وضعیت ذی‌نفعان را مشخص می‌کند نه هویت دینی آن‌ها را.

گزارش از زهرا میرابیان

منابع:

سایت کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد

بنیاد اتحاد برای نیکوکاری

صندوق زکات کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد

مجله اینترنتی اینوستوپدیا

 Charity, Relief and Humanitarianism as a Means of Maintaining Social and Political Stability in the Middle East.

The Importance of Establishing an International Zakat Fund for the Service of Humanity