به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، پادکست خیر ایران که می‌کوشد صدای توسعۀ نیکوکاری باشد، در قسمت هشتم خود به موضوع «بانک زمان» می‌پردازد.

 الهه خرمی، دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی از دانشگاه خراسان و مدیر اجرایی پژوهشنامه مطالعات وقف و امور خیریه دانشگاه اصفهان در این پادکست درباره ایده «بانک زمان» سخن می‌گوید.

تاریخچه شکل‌گیری «بانک زمان»

 این پژوهشگر حوزه خیر و نیکوکاری در پاسخ به پرسشی درخصوص چرایی انتخاب نام بانک زمان، آن را ابداع زنی خانه‌دار در ژاپن دانست که در پاسخ به نیازهای جامعه کهنسال ژاپن در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، طرحی جدید و ابتکاری برای کمک به دولت ارائه داد. در این طرح، مفهوم بانک از شکل پیشین خود که عمدتاً دلالت بر ذخیره‌سازی پول و کالاهای دارای ارزش مادی داشت به تأسیس نوع جدیدی از بانک‌ها از جمله بانک شیر، خون، سلول‌های بنیادی و بانک زمان تغییر معنایی یافت. درواقع بانک زمان در ابتدا ایده‌ای کارآمد برای جامعه سالمند به منظور رفع نیازهای عاطفی آن و مقابله با انزوای دوران پیری بود که به کاهش خانه‌های سالمندان کمک کرد و اندک‌اندک به دلیل کمک به دولت‌ها در ارائه خدمات اجتماعی، در بسیاری از کشورهای جهان مورد استقبال قرار گرفت.

 به گفته خرمی، مدرنیزاسیون جوامع، مبادله کالا به کالا را کاهش داده است و بسیاری از مشاغل و خدمات را از حوزه خانه و خانواده خارج ساخته است. پدیده‌ای که رویکرد اجتماعی بانک زمان می‌تواند آن را دگرگون سازد و امکان خدمات‌دهی جدید را در جامعه فراهم نماید. 

 مدیر اجرایی پژوهشنامه مطالعات وقف و امور خیریه، از بانک زمان به مثابه یک روش حسابداری نوین یاد می‌کند و به تشریح نحوه کار آن می‌پردازد. فرایندی که در آن افراد با عضویت در این بانک، امکان ارائه خدمات خود را می‌یابند و در مقابل، زمان ذخیره می‌کنند که با آن امکان استفاده از خدمات دیگران را پیدا کنند.

خدمات و اعضای بانک زمان

 به گفته این پژوهشگر، بانک زمان با تأکید بر اقتصاد خانه، خانواده و محله، امکان تحول اقتصادی را فراهم می‌کند و سرمایه خفته‌ای را که در بازار رسمی کار شناخته‌شده نیست، به جامعه معرفی می‌کند و درنتیجه به تولید خدمات و پشتوانه‌های اجتماعی مورد نیاز اقتصاد یک کشور کمک می‌کند. 

 خرمی، تمرکز بانک زمان را روی ارائه و دریافت خدمات می‌داند و به اهتمام بانک زمان برای جلوگیری از بازاری‌سازی و کالایی‌سازی خدمات در جامعه اشاره می‌کند. به گفته او با استفاده از بانک زمان می‌توان از خدمات طیف وسیعی از مردم مثل زنان خانه‌دار استفاده کرد که با استفاده از فرصت چندساعته فراغت خود در خانه، امکان فعالیت در این بانک را می‌یابند و در مقابل از خدمات دیگران بهره می‌برند. 

 به گفته خرمی، بانک زمان که در 90 درصد کشورهای جهان شناخته‌شده است، اعتقادی به تفکیک جنسیتی در ارائه خدمات خود ندارد و آن را محدودکننده خدمات خود می‌داند. با این حال 64 درصد فعالان حوزه بانک زمان را زنان تشکیل می‌دهند که در کنار مردان که عمدتاً در حرفه‌های مردانه مانند لوله‌کشی، نقاشی ساختمان و ... فعال‌اند، تنوع زیادی در خدمات این پلتفرم فراهم آورده‌اند. 

 انعطاف‌پذیری و امکان ذخیره زمان به نفع باقی افراد خانواده از ویژگی‌های منحصربه‌فرد بانک زمان است که دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه خراسان به آن اشاره می‌کند. 

 خرمی در ادامه به انواع متفاوت و مختلف بانک زمان اشاره می‌کند و از بانک زمان مستقل (جامعه محلی) و وابسته (با دو رویکرد عضوپذیری آزاد یا درون‌سازمانی) سخن می‌گوید. به گفته او در نمونه نخست، گرچه ممکن است در آغاز کار از لحاظ مکان، کارگزار و مسائل مالی دچار مشکل یا تنگنا شوند ولی در نهایت به کمک اعضا قادر به حفظ خودگردانی و گذر از بحران هستند. در نمونه دوم که می‌تواند در درون یک سازمان به دو شکل عضوگیری آزاد یا درون‌سازمانی تشکیل شود، با مشکلات مالی کمتری روبرو خواهیم بود. 

 بخش دیگری از سخنان مهمان این قسمت از پادکست خیر ایران به نوع نگاه و رویکرد دولت‌های مختلف در مواجهه با ایده بانک زمان اختصاص دارد. 

 خرمی به نمونه انگلستان، ایالات متحده آمریکا و آلمان اشاره می‌کند که در هر سه آن‌ها، مقامات دولتی محدودیت‌های مالیاتی و بیمه‌ای را از پیش پای بانک‌های زمان برداشته‌اند و با حمایت مالی، به آن‌ها امکان فعالیت گسترده داده‌اند. در هند با جمعیت انبوه و توان اندک دولت در خدمات‌رسانی به فرودستان، بانک‌های زمان بیشترین کمک را به دولت ارائه داده‌اند و در مقابل، در نمونه تایلند و به دلیل تدوین قوانین سخت‌گیرانه مالی – مالیاتی، میل افراد برای عضویت در بانک زمان رو به کاهش گذاشته است. 

 بخش پایانی سخنان الهه خرمی به نحوه مواجهه سیستم خیریه‌های ایرانی با مفهوم و ایده بانک زمان اختصاص دارد. به نظر این کارشناس، در حالی که دغدغه بسیاری از خیریه‌ها و سمن‌ها در ایران کمک به نیازمندان است و آن‌ها از یک‌طرفه‌بودن راه‌های موجود گله‌مند هستند، ایده بانک زمان امکان ارتباط متقابل را فراهم می‌آورد. علاوه بر آن در این سیستم، افراد کم‌دستمزد، شاغلان غیررسمی، معلولان، سالمندان، طردشدگان اجتماعی و سالمندان امکان برخورداری از نقش‌های اجتماعی را می‌یابند و از وابستگی و انفعال به خیرین منع می‌شوند. آن‌ها از این طریق می‌توانند به مثابه عضوی فعال در جامعه حضور یابند و از شخصیت اجتماعی و عزت نفس بالایی برخوردار شوند. مواردی که نه‌تنها خیرین را وادار و تحریک به کمک بیشتر می‌کند بلکه از گداپروری ممانعت به عمل می‌آورد. 

 مدیر اجرایی پژوهشنامه مطالعات وقف و امور خیریه دانشگاه اصفهان، روابط انسانی، زمان و شبکه‌های اجتماعی را از جمله منابع انسانی به شمار می‌آورد که قابل قیمت‌گذاری نیستند و در اثر دانش و تجربه زیسته فردی به دست می‌آیند. مهارت‌هایی که به نحو احسن در بانک‌های زمان نمودار می‌شوند و منبع مؤثری برای دستیابی توسعه اجتماعی به شمار می‌آیند. 

گزارش از زهرا حاتمی