اول دسامبر (10 آذرماه) روز جهانی ایدز نامگذاری شده است. هدف یونسکو از این نامگذاری آن است که به عموم مردم یادآوری کند این ویروس از بین نرفته و هنوز کارهای زیادی است که باید انجام شود. افزایش آگاهی جامعه درباره این ویروس و جلب نظر دولت‌ها برای اختصاص بودجه‌های بیشتر جهت مبارزه با این ویروس، از جمله اهداف این روز جهانی است.

 در کشورمان ایران با وجود آنکه آگاهی نسبت به ایدز ارتقا یافته است، اما تعداد اندکی از موسسات خیریه و سازمان‌های مردم‌نهاد وجود دارند که درباره آن فعالیت می‌کنند. یکی از این مؤسسات، مؤسسه خیریه «چترا» است که در حوزه کاهش آسیب اعتیاد و ایدز در سراسر کشور فعالیت می‌کند. همزمان با روز جهانی ایدز با فاطمه بهرام‌آبادایان، دکتری روانشناسی بالینی، مدیرعامل فعلی و از مؤسسان مؤسسه «چترا» که مدت 18 سال است ریاست هیئت‌مدیره «چترا» را بر عهده دارد، به گفت‌وگو پرداختیم. آنچه از نظر می‌گذرد، حاصل این گفت‌وگوست:

 * درباره علت تأسیس مؤسسه «چترا» توضیح بدهید و بفرمایید چه افرادی در این مؤسسه فعالیت دارند؟

 ما مجموعه‌ای از روانشناسان، پزشکان و مددکاران هستیم که با تشویق یکی از همکاران پزشک‌مان که در حوزه ترک اعتیاد کار کرده و متوجه گسترش  (HIV)در میان معتادان شده بودند و درمجموع به‌ضرورت کار در این حوزه واقف بودند، آغاز به کار کردیم. 

 آن زمان (دو دهه قبل) تزریق مواد مخدر خیلی زیاد بود. اگر به اولین مرکز ما می‌آمدید، می‌‎دیدید که افراد در تمامی کوچه‌های اطراف مرکز، علناً مصرف تزریقی داشتند. محله، چهره بسیار عجیبی داشت و خیلی دردناک بود. ما با اقدامات بهداشتی و پزشکی آغاز به کار کردیم تا آسیب‌ها را کم کنیم و بعد از آن به ابعاد دیگری از موضوع بپردازیم. 

 * از کدام مناطق شهر تهران آغاز به کار کردید؟

 ما از مناطق جنوب‌غربی تهران شروع کردیم. ترجیح می‌دهم اکنون به‌نام آن منطقه اشاره‌ای نکنم چون شکرخدا نسبت به گذشته، خیلی فرق کرده است. آن مناطق توسط پلیس مبارزه با مواد مخدر، سازمان بهزیستی و وزارت بهداشت غربالگری و مشخص می‌شد کجاها پاتوق‌های پرخطر مصرف است. ما هم از یکی از همین مناطق شروع کردیم. در آن زمان سطح آگاهی مصرف‌کنندگان مواد خیلی پایین بود. یعنی به‌راحتی می‌توانستیم تزریق مشترک را ببینیم. افراد با یک سرنگ تزریق می‌کردند و حتی ممکن بود در یک ظرف، مواد مصرف کنند. عواملی که نشان‌دهنده ناآگاهی بود. کم‌کم با وجود مراکز کاهش آسیب، مسأله تغییر کرد. 

 ما با یک مرکز شروع کردیم و بعدها خودمان چندین مرکز دیگر را فعال کردیم. همکاران دیگری از طرف سمن‌های دیگر هم آمدند و فعالیت‌هایی کردند. مجموعه این کارها باعث شد اکنون اطلاعات و آگاهی‌های حتی جمعیت مصرف‌کننده مواد هم زیادتر باشد تا نه‌تنها خودشان مبتلا به (HIV) نشوند بلکه باعث ابتلای دیگران هم نشوند. شاید باید این طور توضیح بدهم که در مرحله اول، جنس کار اینطور به نظر می‌رسید که ما کمک می‌کردیم یک نفر به عنوان یک انسان به خودش آسیب نزند و این شانس را پیدا کند که به زندگی برگردد. ما فکر می‌کردیم شاید امروز راه بازگشت را بلد نیست، حمایت ندارد و یا به هر شکلی سردرگم است و در آن شرایط گیر کرده است اما اگر رها شود نه تنها به خودش بلکه به دیگران هم آسیب می‌زند و مبتلا به بیماری‌هایی می‌شود که غیرقابل درمان است. ولی اگر ما کمک کنیم که این فرد آسیب کمتری ببیند یک جایی او را از این مرحله خارج می‌کنیم و می‌توانیم او را به چرخه درمان بازگردانیم. 

 جالب است که به شما بگوییم برخی از افرادی که شاید 18 سال پیش در خیابان‌هایی مثل شوش و هرندی یا پاتوق‌هایی مثل باغ پنبه تزریق می‌کردند، امروز سالم هستند و به زندگی بازگشته‌اند و حتی بعد از سال‌ها خودشان به حامی تبدیل شده‌اند و به هزاران نفر کمک می‌کنند. در حالیکه اگر آن زمان رها می‌شدند نه‌تنها به بیماری‌های عفونی خیلی خطرناک مبتلا می‌شدند بلکه ممکن بود به دیگران هم آسیب بزنند. شاید هم زنده نمی‌ماندند.

 * مجوز فعالیت «چترا» توسط کدام نهاد صادر شده است؟

 ما مجوزمان را از سازمان بهزیستی گرفته‌ایم. امروز مؤسسه «چترا» دارای مجوز کشوری است و در شش استان شعبه دارد اما بیشتر مراکز ما در استان تهران متمرکز است. البته ما در هر مرکز، هم افرادی را که مراجعه می‌کنند، شناسایی و ارزیابی می‌کنیم، هم به خانواده و کودکان این افراد، خدمات می‌دهیم و فراتر از آن، به آن محله و منطقه نیز خدمت‌رسانی می‌کنیم. درنتیجه فعالیت ما فراتر از مراکزمان است.

 فعلاً در استان‌های تهران، البرز، کرمان، فارس و سیستان و بلوچستان شعبه داریم. در استان سیستان و بلوچستان، دو شعبه در زاهدان و در ایرانشهر داریم. در استان‌های گیلان، کردستان و خراسان رضوی، فعالیت‌های آموزشی داشته‌ایم اما هنوز منتج به گرفتن مجوز تأسیس شعبه نشده است.

 * با توجه به‌اینکه همزمان با روز جهانی آگاهی از بیماری ایدز (HIV) این گفت‌وگو انجام می‌گیرد، لطفاً تعریفی از این بیماری ارائه داده و بفرمایید اکنون در ایران، ایدز چه وضعیتی دارد؟

 به نکته خوبی اشاره کردید. واقعیت این است که ما چیزی به نام بیماری ایدز نداریم. ما با ویروس (HIV) روبه‌روییم که مخفف ویروس نقص ایمنی انسانی است. این ویروس، سیستم دفاعی بدن انسان را هدف قرار می‌دهد و مثل تمام بیماری‌های مشابه دیگر، سربازان بدن یا گلبول‌های سفید را از میان می‌برد. (HIV) به گلبول‌های سفید -سربازان بدن- حمله می‌کند، اجازه نمی‌دهد آن‌ها غذای کافی داشته باشند و رشد کنند و خودش جای آن‌ها تکثیر می‌شود. اگر (HIV) در بدن فرد به‌موقع شناسایی شود، به‌موقع متوجه بشویم که شخصی در معرض خطر است و یا خود فرد در این مرحله به ما مراجعه کند، با دریافت درمان مناسب که امروز به‌صورت رایگان در مراکز مشاوره بیماری‌های رفتاری مهیا است، این فرد می‌تواند سال‌های سال بدون اینکه درگیر بیماری‌های عفونی شود، مثل سایر افراد، بدون داشتن علامت در جامعه زندگی کند، بدون اینکه خطری برای دیگران به‌وجود بیاورد. 

 ولی اگر فرد به‌موقع شناسایی و درمان نشود، مبتلا به بیماری‌های عفونی، سرطان‌های مختلف، انواع بیماری‌های کبد، ریه یا دستگاه گوارش و ... می‌شود که به این مرحله ایدز گفته می‌شود. افرادی که درمان می‌گیرند، وارد این مرحله نمی‌شوند. امروزه درمان‌ها آنقدر مؤثر است که می‌تواند خطر انتقال ویروس به یک فرد دیگر را به صفر برساند. پس خیلی مهم است که روی این موضوع کار کنیم و این اطلاعات را به تک‌تک افراد بدهیم که قبل از همه‌چیز، پیشگیری کنند و خود را در معرض خطر قرار ندهند ولی اگر در معرض ویروس قرار گرفتند، حتماً به مراکز مشاوره بیماری‌های رفتاری مراجعه کنند. در مراکزی مثل «چترا» به آن‌ها مشاوره می‌دهیم، تست رایگان  (HIV)می‌گیریم و آن‌ها می‌توانند سریعتر وضعیت خود را شناسایی کنند.

 * شما اکنون وضعیت انتقال و ابتلاء به ویروس (HIV)  را در جامعه چطور می‌بینید؟

 یک‌زمانی به‌دلیل مصرف مواد مخدر، ویروس (HIV) خیلی زیاد گسترش پیدا کرده و افراد زیادی را درگیر کرده بود. در آن زمان 75 درصد مبتلایان را افرادی که سابقه مصرف داشتند، تشکیل می‌دادند. امروز با توجه به اینکه جمعیت جامعه، جوان است این الگو تغییر کرده و از چند سال گذشته بیشترین آمار ابتلاء و انتقال، به ‎دلیل رابطه جنسیِ محافظت‌نشده است.

 * آیا آمار ابتلاء و انتقال ویروس (HIV) نسبت به گذشته، بیشتر و نگران‌کننده‌تر شده است؟

 خوشبختانه خیر. نمی‌توانیم از افزایش میزان ابتلاء و انتقال، صحبت کنیم. چون عوامل بسیاری بر میزان شیوع تأثیر دارد. به‌نظر می‌آید که سطح آگاهی باتوجه به وجود رسانه‌ها، فضای مجازی و دسترسی افراد به سایت‌ها و... بیشتر شده است. البته ما در مؤسسه «چترا»، هنوز سایت خوبی که در این زمینه اطلاع‌رسانی کند، نداریم. لازم است روی راه‌اندازی سایت کار کنیم ولی با مجموع اتفاقاتی که سازمان‌ها رقم زدند، می‌توان خوش‌بین بود که امروز اطلاعات مردم نسبت به قبل بسیار بیشتر شده است. با این حال، همچنان آن نگاه انگ‌امیز و تبعیض‌آمیز وجود دارد؛ مسأله‌ای که باید رفعش کنیم. چون نمی‌دانیم (HIV) چگونه به فردی منتقل شده است، این نگاه که فرد مبتلا به (HIV) حتماً به‌علت رابطه‌ای خارج از چهارچوب به این بیماری مبتلا شده است، باعث می‌شود افراد همچنان خود را منزوی نگه دارند و راحت درباره این ویروس و بیماری صحبت نکنند.

 * مؤسسه «چترا» چه خدماتی در زمینه (HIV) ارائه می‌کند؟

 ما در زمینه HIV ایدز، آموزش‌ها و کارگاه‌های متعددی در سطح خانواده‌ها، کارشناس‌ها و روانشناس‌هایی که در حوزه اعتیاد و ایدز فعال هستند، داریم. در تمام مراکز ما تست رایگان و مشاوره  (HIV) انجام می‌شود. همینطور ما «باشگاه مثبت» را داریم که از افراد (HIV) مثبت حمایت می‌کند. بالغ بر 8 تا 9 سال است که در این زمینه فعال هستیم و از خانواده‌های مبتلا حمایت می‌کنیم و تا جای ممکن سعی کرده‌ایم هرجا که فرصت باشد در سازمان‌ها در زمینه انگ‌زدایی و افزایش آگاهی کار کنیم. 

 اولین جشنواره بین المللی «پوستر روبان قرمز» را بین 16 کشور برگزار کردیم، 600 اثر برای ما ارسال شد و 100 اثر منتخب، در کتابی به‌چاپ رسید. اولین (NGO) هستیم که برای اولین‌بار مجوز اتوبوس ایدز را از شورای تأمین گرفت و برگزار کرد. یعنی یک ماه اتوبوس ایدز را در سطح شهر تهران داشتیم و در تمامی مناطق برای جامعه عمومی، تست (HIV) را به صورت رایگان داشتیم و بعد از آن هم در تمامی فرصت‌های بعدی، تست رایگان و مشاوره را برای خانواده‌ها و گروه‌های هدف انجام می‌دهیم.

 * آیا به مبتلایان، خدمات معیشتی یا روانشناختی هم ارائه می‌کنید؟

 در باشگاه مثبت مؤسسه «چترا»، خدمات حمایتی از دو جنس است. یک بخش، حمایت مادی در اعیاد، مراسم و مناسبت‌ها است درحدی‌که برای مؤسسه و خیرین آن امکان‌پذیر باشد. بخش دیگر، حمایت روانشناختی است. ما با کمک روانشناسان و مددکاران‌مان، کمک می‌کنیم که فرد روی درمان خودش باقی بماند. زیرا همانطور که گفتم درمان فرد بسیار مهم است. اگر فرد روی درمان باشد می‌تواند تا آخر عمرش مبتلا به ایدز نشود اما اگر به هر دلیلی در دوران‌های زندگی در مواردی مثل جدایی یا حتی آشنایی با فردی جدید برای ازدواج، یا زمان استخدام، یا ترس از اخراج به‌دلیل بیماری، نیاز به مشاوره داشته باشد، روانشناسان ما به عبور افراد از این چالش‌ها کمک می‌کنند تا مبادا این مسائل به بحرانی جدی‌تر که درمان فرد را به مخاطره می اندازد، تبدیل نشود.

 * افرادی که مبتلا به (HIV)  باشند، می‌توانند ازدواج کنند؟

 افرادی که مبتلا به (HIV) هستند، چه وقتی هردو نفر آن‌ها یا یکی از آن دو، مثبت باشند، می‌توانند ازدواج کنند اما باید در روابط خود مراقبت کنند و آموزش‌های لازم را ببینند. اگر یکی از زوجین مثبت باشد و دیگری نه، باید رابطه جنسیِ محافظت‌شده داشته باشند. در یک زندگی مشترک، غیر از رابطه جنسی، هیچ مورد دیگری فرد را در معرض ویروس قرار نمی‌دهد. خوشبختانه با درمان‌های جدید، ویروس، آنچنان سطح پایینی پیدا می‌کند و به نزدیک صفر می‌رسد که حتی بعضاً در رابطه جنسی محافظت‌نشده هم افراد مبتلا نمی‌شوند و راحت می‌توانند با هم زندگی کنند. 

 افراد مبتلا به (HIV) خوشبختانه نه‌تنها می‌توانند بچه‌دار شوند بلکه می‌توانند بچه منفی به دنیا بیاورند. اگر هر دو مثبت باشند از هفت ماهگی به بعد مدل درمان برای خانم فرق می‌کند، زایمانش حتماً طبیعی نیست و باید از طریق سزارین باشد، نباید به نوزاد شیر بدهد و کودک نیز تا مدت‌ها تحت درمان قرار خواهد گرفت. در شرایطی که یکی از زوجین، مثبت باشد باز پزشک راهکارهای لازم را ارائه می‌دهد. اگر مرد مثبت باشد، اسپرم‌شویی انجام می‌دهند و اگر خانم مثبت باشد، لقاح مصنوعی انجام می‌گیرد. این پروسه امروزه بسیار پیشرفت کرده و مثل گذشته نیست که نگران باشند. بنابراین این افراد هم می‌توانند مثل همه مردم ازدواج کنند و بچه‌دار شوند.

 * وضعیت استخدام افراد مبتلا به (HIV) در محیط‌های کاری چطور است؟

 هنوز در حوزه استخدام و محل کار این افراد مشکل داریم. من از گوشه و کنار می‌شنوم که تست (HIV) بگیریم و کسانی را که مثبت هستند، استخدام نکنیم. هنوز از اخراج کسانی که تستشان مثبت است خبرهایی می‌شنویم که نشان می‌دهد سلیقه شخصی در سازمان‌ها همچنان دخیل است. مدیران سطح بالا آگاهی دارند ولی در سطوح پایین‌تر و کارشناسی نیاز به آموزش داریم.

 * پیش از ازدواج، تست اعتیاد، اجباری است. آیا تست (HIV) هم گرفته می‌شود؟

 من با تست اعتیاد قبل از ازدواج هم، چندان موافق نیستم چون اعتیاد را چندان نشان نمی‌دهد ولی در مورد گرفتن تست (HIV) قبل از ازدواج باید بگویم که در (HIV) ما با دوره‌ای به نام «دوره پنجره» مواجه هستیم که تقریباً بین دو هفته تا سه ماه است. در این دوره حتی اگر از فرد آزمایش خون هم گرفته شود، نشان نمی‌دهد که فرد (HIV) مثبت است. پس آن تست خیلی نمی‌تواند به ما کمک کند تا تبدیل به تست اجباری ازدواج شود. 

 از سویی به نظر من بهتر است انگ ایجاد نکنیم. اگر کسی در رابطه پرخطر بوده، در معرض سرنگ و سوزن قرار گرفته یا به هر نوعی در شرایطی قرار گرفته که به فرد احتمال (HIV) مثبت بودن را داده است، باید مسئولانه رفتار کند و مشاوره لازم را انجام بدهد. اگر در محدوده زمانی است، مشاوره بگیرد تا بداند باید چه تستی را انجام بدهد چون انواع مختلف تست را داریم. به‌این‌ترتیب کمک می‌شود تا با شریک زندگی‌اش صادقانه مواجه شود و اگر مثبت شد شفاف اعلام کند تا با هم تصمیم بگیرند. خانواده‌های زیادی داریم که یک نفر از آن‌ها مثبت است. این خانواده‌ها با هم صادق بوده‌اند و تصمیم گرفته‌اند در کنار هم باشند و الان هم سال‌هاست در کنار هم زندگی می‌کنند.

 * آیا الگوهای موفقی در زمینه مبارزه با ویروس (HIV) در خارج از کشور سراغ دارید؟

 جمعیت‌های خارج از کشور با سابقه‌تر از ما هستند. اصلاً جشنواره «پوستر روبان قرمز» را هنرمندانی به وجود آوردند که تعدادی از آن‌ها جزو مبتلایان بودند و تعداد دیگری در حمایت از مبتلایان در این کار همراهی کردند. روبان، علامت دو دست گره‌خورده است به‌این‌معنی که از هر رنگ و نژادی دست‌های خود را به هم داده‌اند تا از افراد مبتلا حمایت کنند. این کار در دنیا قدمت بالای 70 تا 80 سال دارد. در ایران از سال‌های 1385 به این‌سو از زمانی که در زمینه کاهش آسیب، کار را شروع کردیم، موضوع (HIV) به‌صورت عمومی‌تری مطرح شد. نمی‌توانیم بگوییم امروز حمایت سازمان‌ها از ما بیشتر شده است. شاید نیاز به‌بازنگری داریم که چرا بسیاری از کارها کم‌رنگ‌تر شده است یا چرا دیگر در اولویت ما نیست. هنوز جای کار هست و باید کمک کنیم تا حتی یک نفر از جوانان ما هم درگیر این ویروس نشوند.

 * آیا می‌توانید به دو نقطه‌ ضعف و قوت در زمینه کارتان اشاره کنید؟

 حضور شما برای مصاحبه با ما، یک نقطه قوت و نشان از درک و پذیرش بیشتر خیریه‌ها و سمن‌هایی است که در حوزه اعتیاد و ایدز فعالیت می‌کنند. پذیرشی که روزبه‌روز در حال افزایش است. در قسمت انتقاد هم باید بگویم هنوز در کلیت جامعه و بدنۀ اجرایی، نسبت به فعالیت خیریه‌ها و سمن‌ها در حوزه ایدز، نگاه کاملاً همدلانه وجود ندارد. وضعیت، خیلی خوب نیست، نباید اعتمادزدایی کنیم. باید به سمت اعتمادسازی برویم.

 یک نقطه ضعف کلی هم برای فعالیت‌های خیریه و داوطلبانه این است که قانون جامعی وجود ندارد. امیدوارم قانونی که در مجلس، در حال تصویب است به ما کمک کند ولی هنوز بلاتکلیف است و البته اینکه به چه شکل اجرا خواهد شد، نگران‌کننده نیز هست.

 * مردم از چه‌طریقی می‌توانند به خدمات شما دسترسی پیدا کنند؟

 می‌توانند از طریق سایت مؤسسه «چترا» با ما ارتباط بگیرند و از طریق همین سایت به ما کمک کنند. آدرس و شماره تماس ما در سایت گذاشته شده است. ما برای کمک‌های مردمی یک شماره حساب در بانک اقتصاد نوین داریم. چون ما به تعداد دو تا سه هزار نفر از افراد کارتن‌خواب، افراد در معرض‌خطر و در راه‌مانده به‌صورت روزانه خدمات می‌دهیم که همه نوع کمکی نیاز دارند، مردم حتی می‌توانند به ما کمک‌های غیرنقدی هم بکنند. کمک آن‌ها می‌تواند باعث شود تا خدمات ارزنده‌تری ارائه دهیم. 

 ما به کمک‌های تخصصی هم نیاز داریم. نیاز داریم افرادی که در حوزه‌های روانشناسی یا روانکاوی فعال هستند، یا کسانی‌که در حوزه رسانه کار می‌کنند، به ما کمک کنند. درواقع ما در هر حوزه تخصصی نیاز به حمایت و کمک داریم. اگر فقط یک مرکز وجود داشت، می‌توانستیم با 5 نفر یا 10 یا 20 نفر با بهترین کیفیت کار کنیم ولی تعداد افراد آسیب‌دیده زیاد است، سمن‌های پای کار کم هستند و ما نیاز داریم افراد بیشتری به ما ملحق شوند.

 در پایان امیدوارم ارتباط بین سمن‌ها و خیریه‌ها بیش از پیش باشد. شاید بودن سمن‌ها و خیریه‌ها در کنار هم به رساندن صدای ما به جامعه عمومی و دولتی کمک کند. ما همواره با کج‌سلیقگی‌هایی مواجه بوده‌ایم. البته آدم‌های دلسوز و خوش‌بین و خوش‌سلیقه تا امروز به ما کمک کرده‌اند اما هنوز هم نیاز داریم تا با کمک همان آدم‌های دلسوز در بخش‌های دولتی و غیردولتی و با شناسایی آن‌ها این ارتباط را ایجاد کنیم.