به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، نشست «داده عمومی، کالای عمومی، خیر عمومی» شنبه، 6 بهمن 1403 با همت مجله تحلیلی دقیقه و شهر کتاب مرکزی با همکاری گروه روش‌شناسی و روش‌های تحقیق انجمن جامعه‌شناسی ایران و مدرسه پردازش در محل «شهر کتاب» مرکزی تهران برگزار شد.

 بهاره آروین؛ عضو هیئت علمی گروه  جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، فرهاد خان‌میرزایی؛ مدیرعامل شرکت  سرمایه‌گذاری جامی و مدیر سابق گروه مطالعات اقتصاد کلان در مؤسسه نیاوران،  شمیم طاهری؛ دانش‌آموخته مهندسی کامپیوتر و اقتصاد از دانشگاه‌های تهران،  صنعتی شریف و مدرسه اقتصاد لندن، حسین ملک‌نژاد؛ مدیرعامل و هم‌بنیانگذار  شرکت رسمیو، مهدی هداوند؛ عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه  علامه طباطبائی و محمد وصال؛ عضو هیئت علمی دانشکده مدیریت و اقتصاد  دانشگاه صنعتی شریف در این نشست به ایراد سخن پرداختند.

 از عرضه نامنظم اطلاعات تا عدم تقاضا برای داده‌های عمومی

 در ابتدای نشست، شمیم طاهری؛ دانش‌آموخته مهندسی کامپیوتر و اقتصاد از دانشگاه‌های تهران، صنعتی شریف و مدرسه اقتصاد لندن و دبیر نشست با عنوان «چالش‌های دسترسی به داده‌های عمومی و استفاده از آن در ایران» به ارائه دیدگاه‌های خود پرداخت. طاهری با تأکید بر داده‌محوربودن سیاستگذاری‌ها در دوره جدید از چرایی مغفول‌ماندن استفاده از داده‌های عمومی در ایران پرسش کرد و گفت: «سیاستگذاران عمومی و مدیران کسب‌و‌کارها طبیعتاً به داده‌های عمومی دسترسی دارند. مسئله مهم اما این است که چرا عموم مردم در استفاده از داده‌های عمومی نهادهای عمومی دچار مشکل هستند و چگونه می‌توانند به این اطلاعات دسترسی یابند؟» 

 طاهری سخنان خود پیرامون انتشار آزادانه داده‌های عمومی را با تأکید بر مبحث عرضه و تقاضای آن‌ها پیش‌برد و افزود: «مهم‌ترین مرکز عرضه داده عمومی در ایران، مرکز آمار ایران است که در چشم‌انداز ارائه‌شده برای خود در سال 1404، خود را یگانه‌مرجع نظام آماری ایران و سرآمد در آسیا تعریف کرده است که درست نیست و ما با این چشم‌انداز بسیار فاصله داریم. مسئله مهم‌تر این است که به‌رغم اینکه مرکز آمار ایران خود را یگانه‌مرجع نظام آماری می‌داند، آمارهای این مرکز، بانک مرکزی و نهادهای ذیل آن‌ها باهم اختلاف دارند، این مراکز باهم رقابت دارند و بعضی اوقات هیچ آماری ارائه نمی‌کنند.» 

 دبیر این نشست، فقدان متولی در برخی حوزه‌ها، بی‌نظمی در انتشار اطلاعات، قدیمی‌بودن داده‌های موجود، عدم دسترسی به داده‌های پیش از سال 1380، دور از دسترس‌ماندن سایت مرکز آمار ایران برای ایرانیان خارج از کشور، محدودیت بخش انگلیسی سامانه و اشتباهات مندرج در فایل اکسل گزارش‌ها را از مهم‌ترین مشکلات عرضه اطلاعات در سایت مرکز آمار ایران دانست و در ادامه به اصلی‌ترین مشکلات در حوزه تقاضای اطلاعات پرداخت و افزود: «ما مطالبه عمومی جدی برای تغییر شرایط نداریم و انگار پذیرفته‌ایم که مرکز آمار و بانک مرکزی به همین شکل نامنظم داده‌ها را منتشر کنند.»

 وی از عدم شفافیت جریان درآمدی کسب‌و‌کارها انتقاد کرد و به این نکته اشاره کرد که گرچه کسب‌و‌کارهای خصوصی این امکان را داشتند تا با انتشار نمونه‌ای از داده‌های در دسترس خود مشکل فقدان داده‌های عمومی را جبران کنند، اما این گروه‌ها هم تمایل چندانی به انتشار آزادانه داده‌های خود نشان نمی‌دهند. 

 لزوم ارتقای دانش عمومی در زمینه فواید داده و اطلاعات

 محمد وصال؛ عضو هیئت علمی دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف، دومین سخنران این نشست بود که سخنرانی خود را با موضوع «اکوسیستم داده‌محور برای ارتقای خیر عمومی» ارائه داد. وی در ابتدای سخنان خود ضمن دفاع از عملکرد مرکز آمار ایران، به طرح سه مؤلفه اصلی پرداخت و گفت: «مؤلفه اول، تعهد دولت و مراکز داده‌‌محور به انتشار منظم، چارچوب‌مند و شفاف است. مؤلفه دوم، لزوم پرورش توانایی استفاده از داده توسط پژوهشگران، کارشناسان و فعالان رسانه‌ای و مؤلفه سوم بحث لزوم ارتقای دانش عمومی است که در این زمینه دانشگاه‌ها می‌توانند نقش جدی ایفا کنند.» 

 وصال یک دلیل عمده عدم تولید داده مناسب را عدم مطالبه‌گری و بی‌استفاده‌ماندن داده‌ها در سطح جامعه دانست و با ارائه مثال‌هایی از داده‌های منتشره در سایت مرکز آمار ایران در زمینه گردشگری، گذران وقت، هزینه و درآمد خانوار و ... و کاربرد این اطلاعات برای کسب‌و‌کارها افزود: «ما باید در زمینه ارتقای دانش عمومی خیلی کار کنیم تا مردم به سودمندی داده‌ها پی ببرند.» 

 بی‌میلی دانشگاهیان به پژوهش‌های داده‌محور

 بهاره آروین؛ عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس و انجمن جامعه‌شناسی ایران، دیگر سخنران این برنامه بود که با عنوان «موانع تقاضا برای داده‌های عمومی در ایران» سخنرانی کرد. آروین با تکیه بر تجربه عضویت در شورای شهر تهران و تأکید بر لزوم انتشار آزادانه داده‌های عمومی که با بودجه عمومی تولید شده‌اند تا پشتیبان خیر عمومی باشند، به این نکته اساسی اشاره کرد که «واقعیت این است که اگر در سمت تقاضا، تحرک جدی نباشد در بخش عرضه اتفاقی نخواهد افتاد.» 

 وی با انتقاد از دانشگاه‌ها در عدم استفاده از داده‌های عمومیِ دردسترس، مهم‌ترین علل عدم تمایل دانشگاهیان به پژوهش داده‌محور را بی‌کیفیتی داده‌های تولیدشده در مراکزی غیر از مرکز آمار ایران، مشکل روش تحقیق در پژوهش‌های دانشگاهی، عدم بازاریابی پژوهشی و نبود شبکه در سطح کاربر و پژوهشگر عنوان کرد و افزود: «این نشست نقطه آغاز این تلاش است که قسمت تقاضا را جدی کند و این شبکه را سازماندهی کند.»

 ذینفعان مانع شکل‌گیری سامانه جامع مالی دولت

 فرهاد خان‌میرزایی؛ مدیرعامل شرکت سرمایه‌گذاری جامی و مدیر سابق گروه مطالعات اقتصاد کلان در مؤسسه نیاوران دیگر سخنران این برنامه بود که با موضوع «چالش‌های حکمرانی داده‌محور در ایران و چشم‌انداز آن» به بیان نظرات خود پرداخت. 

 خان‌میرزایی دولت و حاکمیت را عرضه‌کننده داده‌های مالی دانست و برای عملیات مالی دولت سه کارکرد برشمرد و درباره کارکرد نخست گفت: اندازه مالی دولت بزرگ است و بر اقتصاد ما اثر می‌گذارد. پس کارکرد اصلی آن، ثبات اقتصاد کلان است و به‌هنگامیِ داده‌ها از جمله ویژگی‌های این کارکرد است. خان‌میرزایی نظام جامع مالی را از جمله نیازهای دولت برشمرد و ادامه داد: «در ایران نهاد متولی، نقشه جامعی از عملیات مالی خود ندارد. طی سال‌های مختلف، دستگاه‌های اجرایی پایگاه‌های داده مختلفی برای خود ایجاد کرده‌اند که عملاً چون تصویر، جامع نبوده، وابستگی به مسیر ایجاد کرده است و با توجه به ذینفعان این سامانه‌ها، آن‌ها مانع از ایجاد یک پایگاه داده جامع برای دولت شده‌اند.» 

 مدیرعامل شرکت سرمایه‌گذاری جامی، به نبود حاکمیت یکپارچه در عملیات مالی دولت اشاره کرد و افزود: «خود این عامل، سبب شده است که درک درستی از عملیات دولت و هماهنگی نداریم.» خان‌میرزایی عدم شفافیت در سند بودجه کشور را از جمله مشکلات دولت در ایران برشمرد و علت آن را به این‌شکل توضیح داد که: «در ایران این شفافیت وجود ندارد و علت اصلی این است که شکل کنونی عملیات مالی ذینفعان در دولت و مجلس شکل گرفته است که این‌شکل از عملیات برای آن‌ها بهینه است.»

 مدیر سابق گروه مطالعات اقتصاد کلان در مؤسسه نیاوران، بودجه‌ریزی کنترلی را از جمله مشکلات نظام بودجه در ایران دانست و گفت: «در ایران بودجه‌ریزی کنترلی است و کاری با اثربخشی و کارایی نداریم و براساس تورم، سهم دستگاه در بودجه افزایش می‌یابد. در نتیجه نبود کارایی و اثربخشی، نیازمند داده‌های زیاد هستیم که نداریم.» 

 حق بر داده عمومی؛ اکسیژن دموکراسی

 در ادامه مهدی هداوند؛ عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبائی با عنوان «حق بر داده عمومی و الزامات حقوقی آن» سخنرانی کرد. هداوند، از حق بر داده عمومی به مثابه «اکسیژن دموکراسی» و حقی بنیادین در کنار حق حیات یاد کرد که بدون وجود دیتا و گردش اطلاعات در اجزای جامعه به دست نمی‌آید. 

 وی با اشاره به مشکلات نظام حقوقی ایران در شناسایی حق بر داده عمومی به علت‌یابی آن پرداخت و گفت: «نظام حقوقی ما در شناسایی این حق مشکل دارد که ریشه آن به آزادی بیان برمی‌گردد؛ چون قانون اساسی ما به این اصل نمی‌پردازد که به آزادی اعتقادات، وجدان و باور مرتبط است و به همین‌دلیل این حق در نظام حقوقی ایران شناسایی نشده است.» 

 هداوند با تأکید بر محدودیت‌های مرتبط با امنیت مالی، مالکیت فکری، اسرار تجاری و حریم خصوصی، از لزوم شناسایی و معرفی محدودیت‌های اطلاعات سخن گفت و اضافه کرد: «مرزها باید دقیق شناسایی شوند و حق بر داده عمومی باید شناسایی شود.» وی مشکلات ساختاری در قانون ایران را مانع از تحقق حق بر داده عمومی به مثابه خیر عمومی معرفی کرد. 

 آخرین سخنران این برنامه، حسین ملک‌نژاد؛ مدیرعامل و هم‌بنیانگذار شرکت رسمیو بود که ضمن شرح نحوه تأسیس و گسترش این پلتفرم، مسئله تقاضا را مهم‌تر از عرضه برشمرد و گفت: «هرچقدر تقاضا جدی‌تر باشد، نهادها پاسخگوتر می‌شوند.»

گزارش از زهرا حاتمی