به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، «کاهش ریسک بلایای طبیعی» ( Disaster Risk Reduction یا DRR) به مجموعه اقدامات و رویکردهایی جهانی برای مقابله با بلایای طبیعی اطلاق می‌شود تا افراد، جوامع، دولت‌ها و یا سازمان‌های جامعه مدنی بتوانند با اقدامات پیشگیرانه، حجم آسیب‌های ناشی از این حوادث را کاهش دهند. هدف نهایی کاهش ریسک بلایای طبیعی یا  DRR، جلوگیری از بلایای جدید، کاهش خطر و مدیریت بحران است. 

مفاهیم اصلی  DRR:

الف) مولفه‌های ریسک  بلایا (Disaster Risk):

  ریسک بلایا  (Disaster Risk)، پیامد تعامل بین یک خطر و ویژگی‌هایی است که افراد و مکان‌ها را آسیب‌پذیر و در معرض خطر قرار می‌دهد. این مفهوم به احتمال از دست‌دادن جان، جراحت یا تخریب و خسارت ناشی از یک فاجعه در یک دوره زمانی معین نیز اطلاق می‌شود.
1-  ریسک(Risk)، پدیده یا فعالیت انسانی است که ممکن است باعث تلفات جانی، جراحت یا سایر اثرات بهداشتی، آسیب به اموال، اختلالات اجتماعی و اقتصادی یا تخریب محیط‌زیست شود. 2- خطرات(Hazard) ممکن است منشأ طبیعی، انسانی یا اجتماعی- طبیعی داشته باشند. 3- آسیب‌پذیری(Vulnerability) در این رویکرد به ویژگی‌هایی نسبت داده می‌شود که توسط عوامل یا فرآیندهای فیزیکی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی تعیین می‌شود و حساسیت یک فرد، یک جامعه، دارایی‌ها یا سیستم‌ها را نسبت به اثرات مخاطرات افزایش می‌دهد.4-در معرض قرار گرفتن(Exposure)، به وضعیت افراد، زیرساخت‌ها، مسکن، ظرفیت‌های تولید و سایر دارایی‌های انسانی ملموس واقع در مناطق پرخطر، می‌پردازد. 

ب)محرک‌های ریسک:

ریسک تحت تاثیر تصمیماتی است که می‌گیریم. از تغییرات آب و هوایی گرفته تا برنامه ریزی شهری ضعیف، درک و رسیدگی به عوامل خطر برای مهار خطر بلایا بسیار مهم است.1- تغییر آب و هوایی، می‌تواند خطر بلایا را به طرق مختلف افزایش دهد. 2- تخریب محیط‌زیست، هم عامل و هم پیامد بلایای طبیعی است و ظرفیت محیط‌زیست برای برآوردن نیازهای اجتماعی و اکولوژیکی را کاهش می‌دهد.3-  توسعه اقتصاد جهانی  (Globalized economic development)، در برخی موارد آسیب‌پذیری در برابر بلایا را افزایش داده است و در موارد  توسعه، در مناطق مستعد ریسک، مواجهه با خطرات را افزایش می‌دهد. 4- فقر و نابرابری که محرک و  پیامد بلایا است. 4- توسعه شهری با برنامه ریزی ضعیف، اینکه ریسک فاجعه در تصمیمات سرمایه‌گذاری در توسعه شهری لحاظ شود یا نه، تأثیر تعیین‌کننده ای بر آینده کاهش خطر بلایا خواهد داشت. 5- حکومت‌داری ضعیف از محرک‌های ریسک است که در آن بازیگران بخش دولتی نقش و مسئولیت خود را بر عهده نمی‌گیرند.

«چارچوب سندای» برای کاهش خطر بلایای طبیعی 2015-2030

در بازه‌های زمانی مختلف، سیاستگذاری‌ها در کاهش خطر بلایای طبیعی، اهداف، مقاصد، شاخص‌ها و چارچوب‌های زمانی مشخصی  را تعریف می‌کنند. به همین مناسبت مهم‌ترین سندی که جامعه جهانی برای سیاستگذاری جامع کاهش بلایای طبیعی تعریف کرده است، «چارچوب سندای برای کاهش خطر بلایای طبیعی 2015-2030»، (Sendai Framework for Disaster Risk Reduction 2015-2030)، نام دارد. این چارچوب مجموعه‌ای از تعهدات و استانداردها است و با هدف جلوگیری از وقوع بلایا، کاهش خطر موجود، تقویت انعطاف‌پذیری اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و زیست محیطی، با اجماع بین‌المللی به وجود آمده است. 

 در سومین «کنفرانس جهانی سازمان ملل متحد» در مورد کاهش خطر بلایای طبیعی که در شهر «سندای ژاپن» در سال 2015 تشکیل شد، دولت‌ها با امضای سند بر این مساله تاکید کردند که بلایای طبیعی  بیشترین ضربه را به جوامع محلی می‌زند و می‌تواند باعث تلفات جانی و تحولات اجتماعی و اقتصادی بزرگ شود. همچنین آنان قبول کردند که  وقوع بلایای ناگهانی، سالانه میلیون‌ها نفر را آواره می‌کند و  تشدید تغییرات آب و هوایی می‌تواند بر سرمایه‌گذاری  محلی و اهداف توسعه پایدار، تاثیر بگذارد. اصطلاحات چارچوب سندای، ترمینولوژی مفاهیم  DRR در مورد کاهش ریسک بلایا است که استفاده از مفاهیم ریسک خطر بلایا را ترویج می‌کند و به تلاش‌های مقامات، متخصصان و عموم مردم برای کاهش خطر بلایا کمک می‌کند.

 چارچوب سندای در رویکرد خود به کاهش خطر بلایا، متعهد و متمرکز بر مردم و اقدامات مردم‌محور است. این چارچوب در مورد خطر بلایای کوچک و بزرگ ناشی از مخاطرات مصنوعی یا طبیعی، خطرات  زیست‌محیطی، فناوری و بیولوژیکی، استانداردهایی را ارائه می‌کند و به همین دلیل نقش سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه‌ها در  رویکرد ترویجی این سند بسیار اساسی تلقی می‌شود.

حفاظت از نسل آینده با  توانمندسازی و کمک به افزایش تاب‌آوری

  آموزش تاب‌آوری در برابر بلایای طبیعی و توانمندسازی کودکان و نوجوانان برای آمادگی در هنگام بحران، به ایجاد جوامع پایدارتر کمک می‌کند. حدود یک میلیارد کودک در سراسر جهان به دلیل تأثیرات مخرب تغییرات آب و هوایی و  بلایای طبیعی ناشی از آن در معرض خطر قرار دارند. در سال 2022، تعداد کودکان آسیب‌دیده از سیل در چاد، گامبیا، پاکستان و بنگلادش به بالاترین میزان در 30 سال گذشته رسید و به گزارش «آژانس محیط زیست اروپا»، حدود ده درصد از مدارس این قاره در مناطق سیل‌خیز قرار دارند.

 در دو دهه اخیر بیش از یک میلیارد کودک در اثر بلایای طبیعی، مختل و به بیش از 80 هزار مدرسه آسیب جدی وارد شده است. به همین مناسبت در کنار اقدامات دولت، مدارس و سازمان‌های مردم‌نهاد نیز نقش مهمی در ترویج فرهنگ پیشگیری، آگاهی‌بخشی و توانمندسازی در مورد خطرات دارند و آمادگی کودکان و جوانان می‌تواند به محافظت از خانواده‌ها و جوامع کمک کند. از این‌رو  موضوع امسال روز جهانی کاهش خطر بلایای طبیعی بر نقش آموزش در حفاظت از  کودکان  و توانمندسازی جامعه برای آینده‌ای عاری از بلایا تمرکز دارد زیرا که تغییرات آب و هوایی سیاره ما را بیشتر در معرض بلایای طبیعی قرار داده است و کودکان در صف اول این تهدیدات هستند.  

ایجاد تاب‌آوری: نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در مدیریت بلایا

  سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه‌ها برای آماده شدن جوامع در مقابله با بلایا بسیار مهم هستند. آن‌ها به ایجاد جوامع انعطاف‌پذیر کمک می‌کنند تا بتوانند هر نوع فاجعه‌ای را مدیریت کنند و با آموزش، اصول آمادگی در برابر بلایا، مانند ارزیابی خطرات، تهیه برنامه‌های اضطراری، اجرای عملیات جستجو و نجات، ارائه کمک‌های اولیه و سازماندهی تخلیه، به جوامع خدمات می‌رسانند. آن‌ها دربرخی موارد با راه‌اندازی سیستم‌های هشدار به دولت در آماده‌سازی برای بحران طبیعی و ایجاد زیرساخت‌های انعطاف پذیر همکاری دارند.  

 سازمان‌های مردم‌نهاد در زمان امدادرسانی پس از بحران، به توزیع مواد غذایی، آب، دارو و سرپناه، می‎‌پردازند و گاهی با ارائه خدمات پزشکی و یا مشاوره روانی، تاب‌آوری بحران را تقویت می‌کنند. آن‌ها با ترویج سیاست‌ها و استانداردهای کاهش خطر بلایا در کنار توانمندسازی جوامع، با دولت‌ها و  سازمان‌های بین‌المللی همکاری دارند.  نقطه تمرکز این موسسات بر این هدف استوار است که افراد آسیب‌پذیر مانند کودکان، سالمندان و افراد دارای معلولیت دسترسی کافی به منابع و اطلاعات دارند.

 در عرصه میدان، سازمان‌های مردم‎‌نهاد یا خیریه‌ها سعی دارند تا ببینند برنامه‌های مدیریت بلایا چقدر موفق هستند. این بازخورد به آن‌ها کمک می‌کند تا برنامه‌های بهتری داشته باشند و مطمئن شوند که جوامعشان مفیدترین و سودمندترین کمک‌ها را دریافت می‌کنند. ایجاد انعطاف‌پذیری در بلندمدت و درک این موضوع که مدیریت بلایا یک فرآیند مستمر است، باعث می‌شود تا سازمان‌های مردم‌نهاد با جوامع کار کنند.  در واقعیت می‌توان گفت که سازمان‌های مردم‌‌نهاد و خیریه‌ها، کاتالیزوری برای توانمندسازی جامعه در مقابله با بلایای طبیعی هستند.

اهمیت سازمان‌های مردم‌نهاد و خیریه‌های محلی در کاهش خطرات بلایای طبیعی

 در بیشتر مواقع، سازمان‌های مردم‌نهاد محلی اولین پاسخ‌دهندگان در یک فاجعه هستند و مدت‌ها پس از خروج سازمان‌های امدادرسان دولتی و یا خارجی در جامعه به کار خود ادامه می‌دهند. این سازمان‌ها که عمیقاً در جوامعی که به آنها خدمت می‌کنند ریشه دارند، درک نزدیکی از پویایی‌های محلی، تفاوت‌های فرهنگی و آسیب‌پذیری‌های خاص منطقه دارند. (بومی‌سازی یا localization)

  آنان به لطف شبکه‌های مستقر و ارتباطات مردمی خود، ظرفیت بسیج سریع در مواقع اضطراری را دارند و  می‌توانند به سرعت اطلاعات حیاتی را منتشر، کمک‌های فوری را ارائه و واکنش‌های جامعه‌محور را در هنگام وقوع بلایای طبیعی، هماهنگ کنند. همچنین دانش محلی، به آنها قدرت می‌دهد تا طرح‌ها (DRR ) را متناسب با نیازهای منحصر به فرد جامعه طراحی و اجرا کنند و به طور مؤثر شکاف‌ها را پر کنند.

آموزش  کاهش خطر بلایای طبیعی( آموزش DRR)

 آموزش یک رکن اساسی در کاهش خطر بلایای طبیعی است و نقشی اساسی را در افزایش تاب‌آوری جامعه، ایفا می‌کند. سازمان‌های مردم‌نهاد محلی در کنار موسسات دولتی، اغلب در خط مقدم ارائه آموزش DRR به جوامع هستند. پیوندهای عمیق آن‌ها با محلات باعث می‌شود که موقعیت منحصر به فردی برای درک خطرات و آسیب پذیری‌های خاص داشته باشند. سازمان‌های مردم‌نهاد کارگاه‌ها و جلسات آموزشی را سازماندهی، آگاهی متناسب با نیازهای جامعه را ایجاد و از زیرساخت‌ها و سیاست‌های انعطاف‌پذیر حمایت می‌کنند. آموزش DRR را می توان به سه حوزه اصلی تقسیم کرد:

1-نقطه شروع برای آموزش موثر DRR، کمپین‌ها و کارگاه‌های آموزش است که به عنوان یک زنگ بیدارباش عمل می‌کنند و به افراد انگیزه می‌دهند تا مسئولیت ایمنی خود و جامعه را بر عهده بگیرند.

2-تمرین و کارگاه‌های شبیه‌سازی‌، به مانند تجربه عملی یک معلم، قدرتمند است و به جوامع اجازه می‌دهد تا برنامه‌های واکنش اضطراری را تمرین کنند. چه یک تمرین آتش‌سوزی در مدرسه باشد یا شبیه‌سازی تخلیه سونامی در یک روستای ساحلی، این تمرین‌ها نه تنها افراد را با روش‌های لازم آشنا می‌کند، بلکه حافظه مردم را برای پاسخ‌های سریع و موثر در شرایط اضطراری واقعی ایجاد می‌کند.

3- مدرسه، مرکز اساسی برای آموزش اصول مقابله با بلایای طبیعی است. ادغام این اصول در برنامه درسی، دانش‌آموزان نه تنها باعث کسب دانش می‌شود بلکه عامل تغییر در خانواده‌ها و جوامع گسترده‌تر در آینده خواهد شد. برنامه‌های مدرسه می‌تواند شامل موضوعاتی مانند آمادگی در برابر بلایا، کمک‌های اولیه و حفاظت از محیط‌زیست باشد که فرهنگ تاب‌آوری را از سنین پایین پرورش می‌دهد.

تلاش های مشترک برای کاهش خطر بلایا

 در سال‌های اخیر، هم‌افزایی بین سازمان‌های مردم‌نهاد محلی و مؤسسات آموزشی یا نهادهای دولتی به عنوان یک نیروی قدرتمند در پیش‌برد «طرح‌های آموزشی جامع DRR» ظاهر شده است. این رویکرد مشترک، نقاط قوت هر دو طرف را مهار می‌کند و دامنه دسترسی و افزایش اثربخشی برنامه‌های آموزشی DRR را افزایش می‌دهد. با همکاری مؤسسات آموزشی و نهادهای دولتی، سازمان‌های مردم‌نهاد محلی می‌توانند از منابع اضافی مانند امکانات تحقیقاتی، زیرساخت‌های آموزشی و فرصت‌های تأمین مالی استفاده کنند. این هم‌افزایی امکان توسعه برنامه‌های درسی جامع و آگاهانه‌تر برای DRR را فراهم می‌کند.

 مشارکت با مؤسسات آموزشی و نهادهای دولتی، سازمان‌های مردم‌نهاد را قادر می‌سازد تا به مخاطبان گسترده‌تر و متنوع‌تری دست یابند. از آن‌جا که مدارس، مراکز آموزش عالی و سازمان‌های دولتی به دانش‌آموزان، معلمان و مقامات دسترسی دارند، بستری ایده‌آل را برای انتشار دانش و منابع DRR فراهم می‌کنند و به همین سبب همکاری‌های سازمان‌های مردم‌نهاد با آنان، منجر به گنجاندن آموزش DRR در برنامه های درسی رسمی می‌شود.

 سازمان‌های مردم‌نهاد محلی اغلب دانش عمیقی از خطرات و آسیب‌پذیری‌های خاص در جوامع خود دارند.  همکاری آنان با شرکای آموزشی  دولتی، برنامه‌های آموزشی DRR را برای رسیدگی موثر به  نگرانی‌های محلی را  تنظیم می‌کند. حصول اطمینان از این‌که آموزش DRR فقط تئوری نیست، بلکه مرتبط و عملی است، همکاری‌ها و ظرفیت‌سازی را در سطوح مختلف تسهیل می‌کند. 

 سازمان‌ها، می‌توانند مربیان و پرسنل دولتی را در بهترین شیوه‌های DRR آموزش دهند و آنها را برای ارائه آموزش با کیفیت بالا و استراتژی‌های واکنش سریع توانمند و تاب‌وری کلی جامعه را تقویت کنند. آموزش DRR به یادگیری کلاس درس محدود نمی‌شود و جنبه‌های مختلفی از آمادگی، واکنش و بازیابی در برابر بلایا را شامل می‌شود. در نهایت، تلاش‌های مشترک امکان رویکردی جامع‌تر را فراهم می‌آورد که دانش آکادمیک را با آموزش عملی و مشارکت جامعه ترکیب می‌کند. رویکردی چند بعدی که افراد و جوامع را با درک جامعی از DRR مجهز می‌کند.

_{گزارش از زهرا میرابیان}

_منابع:

_un.org

_undrr.org

_unisdr

_{Disaster risk reduction}

_rahat.up

_give2asia

_{Discover NGOs}

_{Understanding disaster risk: foundational concepts and principles}