به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، این پایگاه خبری بنا دارد با معرفیِ ماهانۀ مفاهیم و اصطلاحات بین‌المللیِ سازمان‌های مردم‌نهاد، مخاطبان را در عرصۀ پژوهش و تعامل با مسائل بین‌المللیِ اقدامات نیکوکارانه، آشناتر سازد. در قسمت چهارم از این سلسله‌گزارش‌ها، به معرفی مفهوم «مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو» (Accountability) می‌پردازیم. 

 سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO)، نقش مهمی را در زمینه‌های مختلف، از جمله همکاری‌های توسعه، کمک‌های بشردوستانه یا حفاظت از حقوق بشر و محیط زیست ایفا می‌کنند. آنان مطالبات خود را به مقامات دولتی در سطح داخلی ارائه می‌دهند و  صدایشان را از طریق مشارکت در تعاملات و رویه‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد مطرح می‌کنند. در دو دهه اخیر بسیاری از سازمان‌های مردم‌نهاد در سطح جهان با اتخاذ رویکرد مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو (Accountability)، سعی دارند عملکرد خود را بهبود ببخشند و در این راستا استانداردهایی را در سطح فراملی برای مشارکت هرچه بیشتر به وجود آورند.

 معنای لغوی کلمه Accountability عبارت از «مسئولیت‌پذیری» است اما در کاربرد و اصطلاحات سازمان‌های جامعه‌مدنی، به نظر می‌رسد عبارت «مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو» ترجمۀ دقیق‌تری محسوب شود. اغلب فرض ما اینگونه است که دولت‌ها باید از سطوح بالایی از مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گویی برخوردار باشند و در مقابل، سازمان‌های مردم‌نهاد، به‌ظاهر در برابر هیچ‌کس، پاسخ‌گو نیستند. اما برخلاف تصور ما، مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو (Accountability) در رویکرد سازمان‌های جامعه مدنی، اذعان دارد سازمان مردم‌نهادی که در قبال عملکردش پاسخ‌گو و مسئول نیست، نمی‌تواند در رده این سازمان‌‌ها قرار بگیرد.

 تجربه نیز نشان داده است که مدیران در یک سازمان‌ مردم‌نهاد یا خیریه، با شاخص‌های مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو، نتایج عملی بهتری را در مورد اهدافشان، کسب می‌کنند. مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو، برای سازمان‌های مردم‌نهاد محلی، ملی یا سازمان‌های بزرگ بین‌المللی، رویکردی است که منجر به اختیارات و در عین حال مسئولیت بیشتری برای تصمیم‌گیری شده و می‌تواند اهداف و مقاصد سازمان را بهبود و مدیریت منابع انسانی و مالی را ارتقا بخشد.

 مسئولیت‌پذیری و پاسخ‌گو بودن در قبال اعمال و تصمیمات در حوزه سازمان‌های مردم‌نهاد، بسیار مهم است و این معنا را تداعی می‌کند که این سازمان‌ها باید در برابر اقدامات خود، منابعی که در اختیار دارند و نتایجی که به دست می‌آورند، به ذینفعان پاسخ‌گو باشد. ذینفعان سازمان‌های جامعه مدنی شامل بخش‌های زیر هستند:

1. اهداکنندگان: افراد یا سازمان‌هایی که پول یا منابع دیگری اهدا می‌کنند
2. اعضا: داوطلبان، کارکنان و اعضای هیئت‌مدیره
3. بنیان‌گذاران: افرادی که یک سازمان را تأسیس کرده‌اند
4. جامعه هدف: گروهی از مردم که سازمان برای کمک به آن‌ها تأسیس شده است
5. دولت: به عنوان یک نهاد نظارتی و تأمین‌کننده منابع

 اهمیت مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو برای خیریه‌ها

 داشتن رویکرد مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو در یک سازمان مردم‌نهاد یا خیریه، باعث می‌شود که ذینفعان به آن‌ها کمک کنند و از آن‌‎جا که اتخاذ این رویکرد مستلزم شفافیت در عمل و تصمیم‌گیری است، این موضوع باعث می‌شود که یک سازمان، کارآمدتر، مؤثرتر و پایدارتر عمل کند. سازمان مردم‌نهادی که خود را ملزم به رویکرد مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو می‌داند باید به طور منظم به ذینفعان خود گزارش دهد که چه کارهایی انجام داده و چه نتایجی به دست آورده‌اند. افزون بر این باید بودجه خود را به صورت شفاف، مدیریت و گزارش‌های مالی دقیقی را ارائه دهند.

 برای رسیدن به شاخص‌های مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو، یک سازمان مردم‌نهاد باید به ذینفعان خود اجازه دهد تا در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت داشته باشند و مکانیسم‌هایی برای نظارت بر عملکرد خود ایجاد کنند. اهمیت مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو در یک سازمان، در سه مرحلۀ مدیریت پروژه، مدیریت مالی و مدیریت منابع انسانی قابل دسته‌بندی است؛ یعنی نخست هر پروژه باید اهداف مشخصی داشته باشد و پیشرفت آن به طور منظم ارزیابی شود، دوم، منابع مالی باید به صورت شفاف و کارآمد مدیریت شوند و در نهایت کارکنان باید آموزش ببینند و از آن‌ها ارزیابی عملکرد به عمل آید. 

 چارچوب‌ها و اصول اساسی مسئولیت‌INGO_CHARTER_web.pdfپذیری پاسخگو  (Accountability)

 مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو، چارچوب‌ها و اصول مشخصی دارد. مهم‌ترین اصول آن را می‌توان شفافیت، مسئولیت‌پذیری، قابل ارزیابی بودن، پاسخ‌گو بودن، عدالت و مشارکت نام نهاد؛ یعنی اطلاعات مربوط به فعالیت‌ها، تصمیم‌گیری‌ها، منابع مالی و نتایج باید به صورت شفاف و قابل فهم در دسترس ذینفعان قرار گیرد. افراد و سازمان‌ها باید به طور مشخص مسئولیت اقدامات خود را بپذیرند و آماده پاسخگویی در برابر نتایج آن باشند. افزون بر این، اهداف و فعالیت‌ها باید به گونه‌ای تعریف شوند که بتوان آن‌ها را اندازه‌گیری و ارزیابی کرد و باید مکانیسم‌های مشخصی برای دریافت بازخورد، رسیدگی به شکایات و اصلاح اشتباهات وجود داشته باشد.

 در نهایت یک سازمان‌ مردم‌نهاد یا خیریه در تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات باید عادلانه و بدون تبعیض رفتار کند و ذینفعانش باید از فرصت مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها و نظارت بر فعالیت‌ها برخوردار باشند. یک سازمان‌ مردم‌نهاد یا خیریه برای رسیدن به سطوح بالای مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو، باید چارچوب‌های قانونی را مدنظر داشته باشد؛ زیرا قوانین و مقررات مرتبط با حوزه فعالیت، رویه‌ و دستورالعمل‌های داخلی، چارچوب مشخصی برای پاسخ‌گویی در سطح سازمان ایجاد می‌کنند. در سطح بین‌المللی نیز استانداردها و معیارهای مشخصی برای اجرای مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو به وجود آمده است که معروف‌ترین آن، «منشور مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو سازمان‌های بین‌المللی غیردولتی» (INGO Accountability Charter)» محسوب می‌شود که از طریق این لینک قابل دریافت است.

 ابزار عملی یک سازمان برای رسیدن به مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو، ایجاد سیستم‌های منظم برای گزارش‌دهی عملکرد و مالی یا انجام ممیزی‌های مستقل برای ارزیابی عملکرد و انطباق با استانداردها است. همچنین در برخی موارد با نظرسنجی ذینفعان می‌توان به سطوح عملی بودن اقدامات پی‌ برد. ایجاد فرهنگ سازمانی مبتنی بر ارزش‌های شفافیت، صداقت و پاسخ‌گویی و آموزش کارکنان برای رسیدن به راهکارهای عملی - اجرایی نیز بسیار ضروری است.

 چالش‌های اجرای مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو در یک سازمان مردم‌نهاد یا خیریه به مقاومت در برابر تغییرات، کمبود منابع و پیچیدگی محیط عملیاتی بستگی دارد. برخی افراد و سازمان‌ها ممکن است در برابر تغییرات لازم برای اجرای پاسخ‌گویی، مقاومت کنند یا اجرای سیستم‌های پاسخ‌گویی نیازمند منابع مالی و انسانی بیشتر باشد. از سوی دیگر ممکن است محیط‌های پیچیده و پویا، اجرای آن را دشوارتر ‌کنند. در کل، مسئولیت‌پذیری پاسخگو یک فرایند مداوم، همراه با یادگیری است که به تلاش مستمر همه اعضای یک سازمان نیاز دارد.

 اصول مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو در خیریه‌ها و چگونگی استفاده از آن

 مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو در سازمان‌های مردم‌نهاد یا خیریه‌ها به صورت کلی شامل چهار اصل می‌شود: در اصل اول، مسئولیت و اختیار باید به وضوح مشخص و سیستم‌های نظارت و ارزیابی باید به همراه ارزش‌های سازمانی، خط‌مشی‌ها، قوانین و مقررات و استانداردهای رفتاری مشخص شوند. اصل دوم، خواهان ارائه راهنمایی و حمایت از فرد یا سازمان مسئول در قالب اطلاعات مدیریت منظم و به موقع، آموزش و توسعه، دسترسی به مدیران ارشد و مشاوره از کارشناسان مدیریت مالی و منابع انسانی است.

 اصل سوم، نظارت و ارزیابی است و در برابر اهداف و استانداردها انجام می‌شود که موضوعاتی مانند تحویل برنامه‌ها، هزینه و کیفیت را پوشش می‌دهد و اصل چهارم نیز مبتنی بر اقدام مناسب است و موضوعاتی مانند عملکرد رضایت‌بخش و اجرای نامطلوب و غیرقابل قبول مسئولیت و زیر پا گذاشتن عمدی سیاست‌ها، قوانین و مقررات یا فراتر رفتن از حدود تصمیم‌گیری را در‌برمی‌گیرد.

 در کنار این چهار اصل، در سازمان‌های بین‌المللی (INGO) مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو نیز زبانی مشترک و بین‌المللی دارد که شامل احترام به حقوق بشر، استقلال، شفافیت، حکمرانی خوب، وکالت مسئولیت‌پذیر، مشارکت، تنوع/شمول، مسئولیت زیست‌محیطی، جمع‌آوری کمک‌های مالی - اخلاقی و مدیریت حرفه‌ای است. 

 مروری بر مفهوم مسئولیت‌پذیری پاسخگوی پویا Dynamic Accountability

 یک رویکرد پویا به مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گو، پیرامون ایجاد روابط متقابل و افقی بین یک سازمان مردم‌‎نهاد یا افراد درگیر در کار یک سازمان متمرکز است و به سازمان‌ها اجازه می‌دهد تا شفاف‌تر شوند و با درگیر شدن در اجرای یک پروژه، فراگیرتر شوند. مسئولیت‌پذیری پویا مفهومی فراتر از پذیرش سادۀ مسئولیت‌ها است. این مفهوم نشان‌دهنده یک رویکرد فعال و سازگارانه نسبت به وظایف و تعهدات محسوب می‌شود.

 به بیان دیگر، مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گوی پویا به عنوان یک فرایند مداوم، بر این اصل استوار است که مسئولیت‌پذیری یک نقطه پایان نیست، بلکه یک سفر مداوم است. افراد مسئولیت‌پذیر به طور مداوم در حال یادگیری، رشد و بهبود خود هستند. در دنیای پویای امروز که شرایط به سرعت تغییر می‌کند،. سازمان‌هایی که مسئولیت‌پذیری پویا دارند، قادرند خود را با این تغییرات وفق دهند و به طور مؤثر به آن‌ها پاسخ دهند.

 مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گوی پویا، تنها به انجام وظایف محدود نمی‌شود، بلکه به نتایج حاصل از این وظایف نیز توجه دارد. سازمان مسئولیت‌پذیر به دنبال راه‌هایی برای بهبود عملکرد و دستیابی به نتایج بهتر است. این مفهوم به معنای همکاری و تعامل با دیگران تلقی می‌شود. مسئولیت‌پذیری پاسخ‌گوی پویا، یک رویکرد سیستمی به سازمان‌های جامعه مدنی محسوب می‌شود که مبتنی بر فرایندهای تعامل معنادار و کامل با همه ذینفعان به صورت مشارکتی و فراگیر است و به طور مداوم تمرین می‌شود.

 گزارش از زهرا میرابیان

 منابع:

gdrc.org

accountable now

NGO Accountability: A Conceptual Review across the Engaged Disciplines

medium.com

faster capital

Accountability of NGOs: The Potential of Business and Human Rights Frameworks for NGO Due Diligence

Dynamic Accountability:  Changing approaches to CSO accountability

uchicago

The Accountability Charter /10 commitments to accountability by international non-governmental organisations.