به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، مقالۀ «واکاوی نقش وقف و امور خیریه در تمدن نوین اسلامی با بهره‌مندی از وقف کارآمد» نوشتۀ محمدصالح طیب‌نیا؛ استادیار دانشکده اهل‌البیت (ع) دانشگاه اصفهان در شمارۀ 119 فصلنامه «وقف میراث جاویدان» (پاییز 1401) منتشر شده است. این مقاله ضمن اشاره به جایگاه وقف در تمدن اسلامی با تمرکز بر دیدگاه‌های رهبر انقلاب، به نقش و جایگاه این نهاد در پی‌ریزی تمدن نوین اسلامی اشاره می‌کند.

 مقدمه و بیان مسأله

 طیب‌نیا دستیابی به تمدن نوین اسلامی را از مهم‌ترین دغدغه‌های رهبران نواندیش جهان اسلام در سده‌های گذشته می‌داند و تلاش می‌کند تا با شناسایی علل برآمدن و زوال تمدن اسلامی در قرون نخستین، به پی‌ریزی اساس تمدن جدید یاری رساند. به باور این پژوهشگر، «عوامل و اسباب شکل‌گیری و گسترش تمدن اسلامی ریشه در عصر دعوت دارند و نقش اهل بیت (ع) و به تبع ایشان عالمان و دانشمندان، بسیار تأثیرگذار بوده است.» 

 او «مفهوم عام احسان و امور خیریه و مصداق خاص آن یعنی وقف و ورود آن به عرصه‌های مختلف اجتماعی» را از جمله مفاهیم دینی بسیار مؤثر در شکل‌گیری تمدن اسلامی معرفی می‌کند که به مدد آن، مدارس علمیه، مجتمع‌های بزرگ علمی و آموزشی مانند ربع رشیدی، کتابخانه‌ها و مراکز پژوهشی، بیمارستان، آب‌انبار، کاروانسرا، پل، جاده، بازار و مراکز عبادی و معنوی مانند حرم‌های اهل بیت (ع)، مساجد، حسینیه‌ها، تکایا، مقابر امامزادگان و ... توسط واقفان و خیرین ساخته و اداره شده است.

 استادیار دانشگاه اصفهان با انتقاد از افول جایگاه وقف و نیکوکاری در جهان اسلام و افول اولویت آن نزد رهبران دینی در سال‌های اخیر، با تکیه بر بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای؛ رهبر انقلاب اسلامی تلاش می‌کند تا جایگاه وقف در رشد و پیشرفت همه‌جانبه مادی و معنوی جامعه اسلامی و دستیابی به تمدن نوین اسلامی را در چارچوب آموزه‌های قرآن، پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) بررسی کند.

 پیشینه تحقیق

 طیب‌نیا بر این باور است که گرچه مقالات متعددی در زمینه تأثیر وقف در تمدن‌سازی و نظرات رهبر انقلاب اسلامی در این‌خصوص تاکنون نوشته شده است، اما پژوهش او نگرش نوینی را مطرح کرده و از این جهت بکر و بی‌سابقه است.

 مفاهیم کاربردی

 نویسنده در این بخش به تعریف چهار مفهوم وقف، امور خیر، تمدن و تمدن اسلامی پرداخته است. او وقف را «به معنای حبس و منع و در اصطلاح عقدی ذکر کرده است که نتیجه آن ایستایی اصل و رهایی منافع است.» همچنین تعریف خود را مستند به ماده 57 قانون مدنی کرده است که در آن وقف به معنای «حبس عین و تسبیل منفعت» ذکر شده است. 

 طیب‌نیا به تعریف لغوی «امور خیر» و «خیریه» نیز پرداخته است و آن‌ را معادل «کرم، شرف، جود، فضل، اصل و سجیه» معنا کرده و تأکید کرده است که «لغت‌شناسان، خیریه را به معنای بخشندگی و نیکی دانسته‌اند.» در ادامه، او ابتدا به تعریف لغوی «تمدن» پرداخته است، سپس آن را در کلام ابن‌خلدون و شماری از پژوهشگران غیرایرانی مانند لوکاس تعریف کرده است و در نهایت تعریف خود را بر پایه دیدگاه‌های آن‌ها ارائه داده است که براساس آن، «تمدن، آشنایی مردم با اخلاق برای همکاری و زندگانی اجتماعی در جهت ترقی، آسایش و تعالی فرهنگی و در افق بالاتر نیل به کمال انسانی و بروز استعدادهای سازنده» است.

 طیب‌نیا، تمدن اسلامی را تمدنی دینی و الهی قلمداد می‌کند که در چارچوب آموزه‌های قرآن و متکی بر سنت پیامبر اکرم (ص) شکل گرفته است. او از دو رویکرد پژوهشگران نسبت به تمدن اسلامی سخن می‌گوید که در اولی تمدن اسلامی عبارت از تاریخ بلند 14 قرنه حکمرانی مسلمانان در قلمرو وسیع خلافت اسلامی است و در رویکرد دوم که مورد پذیرش او و اساس نگارش این مقاله است و بر بنیاد دیدگاه‌های رهبر انقلاب اسلامی شکل گرفته است، «تمدن، آرمانی اسلامی است که مبتنی و برخاسته از قرآن، روایات و سیره اهل بیت (ع)» است.

 تعریف تمدن اسلامی از دیدگاه رهبر انقلاب اسلامی

 طیب‌نیا بر بنیاد بیانات رهبر انقلاب اسلامی، تمدن اسلامی را واجد ویژگی‌های چندی می‌داند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تمدن اسلامی براساس آیات قرآن و توسط پیامبر (ص) پایه‌ریزی شده است.
• تمدن اسلامی همه ابعاد معنوی و مادی بشر در همه مکان‌ها و زمان‌ها را شامل می‌شود.
• پویا است.

 او در پایان این عنوان، به این نتیجه می‌رسد که مقصود رهبر انقلاب اسلامی از تمدن اسلامی، تلاش برای احیای تمدنی نوین است که در آن، ضمن بهره‌مندی از دستاوردهای علمی و تکنولوژیکی، عزت و کرامت انسان نیز حفظ شده باشد.

 نقش وقف و امور خیریه در شکل‌گیری تمدن اسلامی

 نویسنده در این بخش پاره‌ای از دیدگاه‌های پیشین خود را تکرار می‌کند که در آن، ضمن اشاره به جایگاه وقف و امور خیریه در روزگار قدیم و نقش تمدن‌سازی آن، به غفلت نسبت به این امور در دنیای جدید و بالاخص در ایران اشاره شده است. طیب‌نیا ضمن تأکید بر جایگاه وقف در رشد مراکز علمی و فرهنگ‌سازی در دنیای غرب، بر لزوم «به‌روزرسانی و اولویت‌سنجی حوزه‌های ورود وقف و امر خیر» تأکید می‌کند و آن را در دو حوزه «نهادسازی اقتصادی« و «نهادسازی فرهنگی» دسته‌بندی می‌کند و توضیح می‌دهد.

 نهادسازی اقتصادی

 طیب‌نیا در این بخش ضمن اشاره به شماری از موقوفات نامدار در تمدن اسلامی مانند موقوفات امیرالمؤمنین علی (ع) و آنچه از دوره صفویه روایت شده است، با تکیه بر دیدگاه‌های رهبر انقلاب اسلامی در تأکید بر کارکرد اقتصادی وقف، به این نکته اشاره می‌کند که نهادسازی اقتصادی با تکیه بر وقف می‌تواند به شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی کمک کند. در این‌ رابطه و در ذیل عنوان نهادسازی اقتصادی او به سه زیرعنوان «نقش وقف و امور خیر در فقر زدایی»، «اثربخشی وقف و امور خیر در ایجاد رفاه عمومی» و «ممانعت از انباشت ثروت» اشاره کرده است. 

 نقش وقف و امور خیر در فقرزدایی

 نویسنده از فقر و نابرابری‌های اقتصادی به عنوان مهم‌ترین معضلات جامعه بشری و از بنیادی‌ترین مشکلات و ناهنجارترین دردهای زندگی انسان یاد کرده است و پیامدهای آن را در ابعاد اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی بررسی کرده است. او گسترش فقر را «زمینه‌ساز افول ارزش‌های الهی و معنوی» دانسته است که «زیربنای توحید در اجتماع را سست می‌کند» و در بُعد فرهنگی مانع از تحصیل فرزندان خانواده‌های فقیر شده و آن‌ها را از طی مدارج ترقی بازمی‌دارد.

 در بُعد اجتماعی نیز به کاهش مشارکت اجتماعی افراد فقیر اشاره کرده است که به دلیل فقدان منابع مالی یا تبعیض و امثال آن رخ می‌دهد. طیب‌نیا «دشواری زندگی به دلیل نامناسب‌ بودن مسکن، نقصان مراقبت‌های بهداشتی و دسترسی به خدمات بهداشتی و بالا بودن نرخ زاد و ولد» را از پیامدهای خانوادگی فقر برشمرده و به شماری از مشکلات بهداشتی – درمانی مادران، کودکان و خانواده‌های فقیر اشاره کرده است.

 اثربخشی وقف و امور خیر در ایجاد رفاه عمومی

 نویسنده رفاه عمومی را از لوازم و زمینه‌های شکل‌گیری تمدن‌ها دانسته و به این نکته اشاره کرده است که در بیانات رهبر انقلاب اسلامی و سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی، ایجاد رفاه عمومی و عدالت اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است.

 ممانعت از انباشت ثروت

 استادیار دانشکده اهل‌البیت (ع) دانشگاه اصفهان، انباشت ثروت را به معنای «متراکم‌ شدن ثروت و سرمایه مادی در جامعه در دست فرد، قشر یا طبقه‌ای خاص» دانسته و آن‌ را از جمله عوامل اصلی زوال و انحطاط هر جامعه و ایجاد شکاف طبقانی در میان لایه‌های مختلف اجتماعی بیان کرده است.

 در ادامه طیب‌نیا با استناد به شماری از آیات و احادیث برجای‌مانده، به خواننده نشان می‌دهد که «کنز و ثروت‌اندوزی» در اسلام نیز نهی شده است. او وقف و امور خیر را در نقطه مقابل ثروت‌اندوزی قرار می‌دهد و می‌گوید: «اگر تراکم ثروت باعث عدم توزیع عادلانه ثروت در میان افراد، اصناف و اقشار گوناگون جامعه می‌گردد، انجام وقف و امور خیر، در مقابل، باعث برخورداری عادلانه افراد، اصناف و اقشار مختلف جامعه می‌شود و به کاهش شکاف اجتماعی بین طبقات بالا و پایین و افزایش تحقق عدالت اجتماعی» منجر می‌شود. 

 نهادسازی فرهنگی

 نویسنده در این بخش با اشاره به نقش وقف در راه‌اندازی مدارس نظامیه در بغداد، بصره، موصل، اصفهان، نیشابور، بلخ، هرات، بخارا و ... به دفاع از ایده خود در نقش مؤثر نهادسازی فرهنگی در ایجاد و گسترش تمدن نوین اسلامی می‌پردازد.

 نقش وقف و امور خیر در ارتقای ارزش‌های الهی و معنوی

 طیب‌نیا در ابتدای این بخش، با استناد به بیانات رهبر انقلاب اسلامی، به ارتباط وثیق میان تمدن اسلامی و ارزش‌های معنوی و الهی اشاره می‌کند و ضمن نقل بخشی از سخنان رهبر انقلاب اسلامی به این نتیجه می‌رسد که نقش وقف و امور خیر و ترویج آن توسط افراد و حکومت، در تکامل و توسعه ارزش‌های الهی و معنوی بسیار چشمگیر است.

 نویسنده بر این باور است که «توسعه معنوی جامعه به معنی رشد جامعه در بُعد الهی، دینی و ارزش‌های معنوی» است و از این لحاظ با کمک‌ گرفتن از وقف و امور خیریه می‌توان به رشد فرهنگ و تمدن و در اینجا تمدن نوین اسلامی یاری رساند.

 خردورزی و علم‌آموزی در سایه موقوفات آموزشی

 استادیار دانشگاه اصفهان در این بخش به نقل شماری از نظرات رهبر انقلاب اسلامی می‌پردازد که در آن‌ها ایشان از عقلانیت و خردورزی به عنوان مهم‌ترین بُن‌مایه سبک زندگی در تمدن نوین اسلامی یاد کرده است. او در ادامه به این نکته اشاره می‌کند که از نظر رهبر انقلاب اسلامی «ارزش علم منوط به معنویت است و علم بدون معنویت فاقد هرگونه ارزشی است.»

 نویسنده در ادامه به نقش مهم وقف در گسترش آموزش اشاره کرده و می‌گوید: «اوقاف، بهترین و مهم‌ترین منبع درآمد برای تعلیم و تربیت در جوامع اسلامی بوده و استمرار آموزش و فعالیت علمی در دولت‌های اسلامی طی قرن‌های متمادی به این منبع مالی بستگی داشته است.»

 نتیجه‌گیری

 بخش نتیجه‌گیری مقاله، مشتمل بر بخش‌های پیشین است که در آن باتوجه به نقش وقف و امور خیریه در تاریخ تمدن اسلامی، به اهمیت این نهاد برای شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی اشاره شده است.