به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، نشست مجازی «تجربه‌های مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان» جمعه 7 مهرماه با حضور دکتر نعمت‌الله فاضلی، انسان‌شناس، به همت انجمن ترویج فرهنگ مسئولیت اجتماعی برگزار شد.

تفاوت مسئولیت اجتماعی دانشگاه و دانشگاهیان

 فاضلی در این نشست اظهار کرد: بحث تجربه‌های دانشگاهیان در زمینه مسئولیت اجتماعی یکسری مبانی دارد؛ خوشبختانه در ایران چند کتاب درباره گفتمان مسئولیت اجتماعی دانشگاه منتشر شده است که بنظر من، بهترین آن، کتاب «مسئولیت اجتماعی دانشگاه و کیفیت زندگی» است. این کتاب، حاوی مجموعه‌مقالاتی از رابرت هالیسر و دنیل شک با ترجمه مجید رمضانی مهریان بوده و پژوهشکده وزارت علوم آن را منتشر کرده است. تجربه ۱۳ دانشگاه جهان در این کتاب آمده است؛ از آفریقای جنوبی تا کشورهای خاورمیانه، آمریکای لاتین، اروپا و ایالات متحده. نکته کلیدی که در این کتاب به آن اشاره شده، این است که مفهوم مسئولیت اجتماعی دانشگاه کاملاً متفاوت از مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان است. این تفکیک مهمی است که باید در نظر گرفته شود. 

 وی افزود: مفهوم مسئولیت اجتماعی دانشگاه ناظر به سیستم مدیریت مترقی در زمینه مسئولیت اجتماعی است به نحوی که نهاد دانشگاه، سیاست‌ها، گفتمان‌ها، برنامه‌های درسی و فعالیت‌هایش را معطوف به خیر عمومی کند. ریشه اولیه این بحث به سال‌های اولیه دهۀ 1930 برمی‌گردد  اما در دهۀ ۱۹۸۰ بعد از آن که بحث مسئولیت اجتماعی بنگاه‌ها و شرکت‌ها مطرح شده بود، آموزش عالی نیز درگیر شد  و دانشگاه نیز به مثابه سازمان به این سمت حرکت کرد تا خودش را با ایده مسئولیت اجتماعی سازگار نماید. ایدۀ مسئولیت اجتماعی دانشگاه یعنی اینکه چه کار انجام دهیم که مدیریت و سیستم و گفتمان دانشگاه و حکمرانی آموزش عالی در خدمت فعالیت‌هایی مانند محیط زیست، توسعه پایدار و شهروندیِ فعال قرار گیرد. در برخی از دانشگاه‌ها برنامه‌های آموزش و پژوهش و خدمات خودشان را به این دو مقوله متمرکز می‌کنند: چالش بحران محیط زیست در جهان و شهروندی خلاق و فعال.

نمونه‌هایی از مسئولیت اجتماعی در دانشگاه‌های جهان

 این پژوهشگر علوم اجتماعی در ادامه گفت: به تدریج ایده‌های گوناگونی در دانشگاه‌ها درباره ایفای مسئولیت اجتماعی به وجود آمد. به طور مثال، دانشگاه منچستر مسئله مسئولیت اجتماعی خودش را «مسئله سالمندی» می‌داند زیرا جامعه بریتانیا جمعیت سالمند قابل توجهی دارد و مسئله سالمندی یک مسئله کلیدی برای آنان می‌باشد. دانشگاه تافتس (Tufts University) در ایالات متحده، «پرورش دانشجویان  و شهروند فعال در طول زندگی» (مادام العمر)  را ماموریت اصلی خود می‌داند و از سال‌های دهۀ ۲۰۰۰ به بعد تمامی سیستم مدیریتی و حکمرانی  دانشگاه را، از برنامه درسی گرفته تا آموزش اساتید، بر چنین موضوعی متمرکز می‌نماید و اینکه چگونه می‌توان دانشجویان را به شهروندان فعال مادام العمر تبدیل نمود. دانشگاه سائوپائولو این مسئله را پیگیری می‌کند که چطور موضوع «مهاجران و ادغام اجتماعی» را دنبال کنیم تا مهاجران بتوانند در گروه‌های اجتماعی ادغام شوند و طرد نشوند. دانشگاه کیوتو در ژاپن «پرورش افراد توانمند با تفکر جهانی و محلی عمل کردن» را دنبال می‌کند. در چین نیز پرورش حس مسئولیت اجتماعی دانشجویان، اصلی‌ترین ماموریت دانشگاه است.

 فاضلی تصریح کرد: اما در ایران دانشگاهی وجود ندارد که مسئولیت اجتماعی مشخصی را ماموریت خویش کرده باشد. در ایران، گفتمان جهانی مسئولیت اجتماعی دانشگاه هنوز مطرح نشده است.  آن چیزی که در ایران وجود دارد، مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان می‌باشد. در ایران به طور ساختاری همچنان مسئولیت سیاسی دانشگاه مطرح است و هنوز از آن خارج نشده‌ایم. ایده مسئولیت اجتماعی دانشگاه در ایران به ایده مسئولیت سیاسی دانشگاه تقلیل پیدا می‌نماید درحالی که خیر عمومی در سایر دانشگاه‌های جهان، بیشتر از خیر سیاسی اهمیت دارد. 

دانشگاهیان، رنج جامعه را رنج خود بدانند

 وی ادامه داد: اما مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان چیست؟ دانشگاهیان یعنی تمامی افرادی که در درون دانشگاه‌ها هستند؛ مثل تمامی کسانی که دانشجو، هیئت علمی یا دانش‌آموخته‌اند و هویت دانشگاهی دارند و به عنوان فرد دانشگاهی هویت خودشان را تعریف می‌نمایند. از این زاویه، تجربه‌ای که از دانشگاهیان در زمینه مسئولیت اجتماعی وجود دارد بسیار فراگیر و گسترده می‌باشد. این مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان یک مسئله تاریخی و طولانی است و از همان زمان شکل‌گیری دارالفنون تا به امروز، جمعیت قابل توجهی از کسانی که در دانشگاه مدرن تحصیل کرده‌‌اند، نقش مهمی در ساختن ایران مدرن داشته‌اند و جمعیت قابل توجهی از آنان، دغدغۀ جامعه، رفاه و کیفیت زندگی و مواجهه با بحران‌ها و چالش‌های جامعه را داشتند.

 استاد بازنشستۀ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اظهار کرد: مفهوم مسئولیت اجتماعی برای فرد دانشگاهی معنایش این است که فرد دانشگاهی خودش را اخلاقاً ملزم و متعهد بداند که به رنج یا رنج‌هایی از جامعه توجه نماید و آنها را رنج خودش بداند و برای کاستن و یا از بین بردن آن رنج‌ها تلاش نماید. این فرد، یک فرد دانشگاهیِ مسئولِ اجتماعی است. رنج‌های اجتماعی طیف وسیعی دارند از رنج‌های کاملاً عینی و ملموس مانند بحران‌های فقر، بیکاری، بحران‌های محیط زیستی، بحران‌های سلامتی تا رنج‌هایی که ملموس نمی‌باشند اما رنج جامعه هستند. به طور مثال ما در جامعه‌مان، بحران‌هایی در زمینه آگاهی جمعی و اجتماعی، فهم از علم و شبه علم داریم، یعنی بحران‌هایی داریم که نمی‌توان آن‌ها را با متر اندازه‌گیری کرد و آنها را سنجید اما با فهم عمیق تحلیلی، تاریخی، اجتماعی می‌توان گفت که این‌ها رنج‌های جامعه هستند.

 فاضلی در ادامه گفت: بحران نهاد دانشگاه در سال‌های اخیر این است که نمی‌تواند «خویشتن دانشگاهی» و «من ایرانی» را پرورش دهد. زیرا دانشگاه، تعهد سیاسی و ایدئولوژیک را مقدم بر هر امر دیگری قرار داده است که می‌تواند زمینه را برای بروز نزاع‌ها و شکاف‌های جنسیتی، قومیتی، مذهبی و ... آماده کند. دانشگاهی که در آن، استقلال دانشگاهی نباشد، به دو مسئلۀ اجتناب‌ناپذیر دچار خواهد شد: فساد سیستماتیک گسترده و فقدان کیفیت. یعنی نه‌تنها اخلاق آکادمیک در روال‌های آکادمیک، از داوری رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها تا گزینش‌ها و عزل و نصب‌های دانشگاهی زیر پا گذاشته خواهد، بلکه کیفیتی هم از لحاظ آموزش، پژوهش و خدمات وجود نخواهد داشت.

 فاضلی در پایان گفت: امری که من سعی نموده‌ام در زندگی شخصیم آن را دنبال نمایم و در حوزه پژوهش دغدغه من باشد، این است که با مسئله‌شناسی، موضوعات جامعه را رصد نمایم. منظور از مسئله‌شناسی این است که بتوانم کاری انجام دهم که تحقیقات و آموزش‌های من مبتنی بر صورت‌بندی مسئله باشد که عبارتند از اینکه چالش‌ها، تضادها، تعارض‌ها و تنش‌هایی که در جامعه و فرهنگ ایران هست را ببینم و سپس این چالش‌ها را از منظر تاریخی تحلیل نمایم؛ اینکه چگونه شکل گرفتند و ساز و کار آن‌ها چیست تا بتوان برای آن‌ها یک توصیفی ارائه نمود مانند طرح مسئله مدرسه در ایران. من تاکنون ۳۷ جلد کتاب نوشته‌ام که از منظر مسئله‌شناسی فرهنگی است تا بتوان رنج‌های نهادی، سیستمی، اجتماعی و تاریخی ایرانیان را در چهارچوب گفتمان مطالعات فرهنگی و انسان‌شناسی روایت کنم و در زمینه دانشگاهی باقی نمانده‌ام و به حوزه عمومی متصل شده‌ام.

گزارش از طاهره خدادادی