میلیون‌ها کودک، به‌ویژه در کشورهای فقیر و درحال‌ توسعه، مجبور به کار در شرایط خطرناک و استثمارگرانه هستند. طبق آمار سازمان ملل، حدود 218 میلیون کودک (از هر ده کودک یک نفر)، در سراسر جهان کار می‌کنند. سازمان جهانی کار نیز در گزارش ۲۰۲۰، تعداد کودکان کار را ۱۶۰ میلیون نفر اعلام کرد که ۶۴ میلیون نفر دختر و ۹۷ میلیون نفر پسر هستند. 

 کشورهای افریقایی و در صدر آنان نیجریه، بورکینافاسو، در میان کشورهای آسیایی هند، بنگلادش، افغانستان و پاکستان و در امریکای لاتین بولیوی، بزریل و پرو بالاترین تعداد و کشورهای عربی کمترین جمعیت کودکان کار را دارند. این کودکان از فرصت کودکی، آموزش و پرورش مناسب، بهداشت، تفریح، و آزادی‌های اولیه بی‌بهره‌اند. بسیاری از آن‌ها تغذیه و مراقبت مناسبی دریافت نمی‌کنند و بیش از نیمی از آنان در معرض بدترین اشکال کار مانند کار در محیط‌های خطرناک، برده‌داری یا سایر اشکال کار اجباری، فعالیت‌های غیرقانونی از جمله قاچاق مواد مخدر، فحشا و همچنین مشارکت در درگیری‌های مسلحانه قرار دارند. 

 علیرغم پیشرفت‌های اقتصادی-اجتماعی در جهان، کارِ کودکان هرگز متوقف نشده و با افزایش فقر و تداوم جنگ‌ها و خشونت‌ها جمعیت کودکان کار افزایش یافته است. تحقیقات اخیر سازمان بین‌المللی کار نشان می‌دهد که تغییرات آب‌وهوایی نیز در سال‌های اخیر بر کارِ کودکان به خصوص در حوزه کشاورزی که 70 درصد از کودکان کار در آن مشغول به فعالیت هستند تأثیر بسزایی داشته و افزایش فقر بیشترین ارتباط را با تغییرات آب‌وهوایی و کارِ کودکان داشته و آسیب‌های ناشی از این تغییرات به معیشت، فقر و آسیب‌پذیری بیشتر افراد منجر شده است.

کارِ کودکان منجر به آسیب‌های جسمی و روانی پایدار در آنها می‌شود که تا سنین بزرگسالی تاثیرگذار است. از دست دادن فرصت‌های آموزشی، باعث استمرار چرخة کارِ کودکان می‌شود. فقر و اجرای ضعیف قوانین و مقرراتِ کار و فقدان سیستم‌های حمایتی اجتماعی نیز به رشد این پدیده دامن می‌زند. کارِ کودکان باعث تشدید فقر و نابرابری اقتصادی در جامعه می‌شود و احتمال بروز بیکاری و عقب‌ماندگی اجتماعی-اقتصادی در آینده زندگی این کودکان را تهدید می‌کند. 

نامگذاری روز جهانی مبارزه با کارِ کودکان

با درک نیاز فوری برای رسیدگی به این مشکل جهانی، دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و گروه‌های جامعه مدنی گردهم امدند تا در اقدامی مشترک راه‌حل‌هایی برای کمک به کودکان کار و مبارزه با کارِ کودکان پیشنهاد کنند. تعین یک روز مانند فراخوانی برای اقدام توسط افراد و سازمان‌هاست تا با همکاری یکدیگر از کودکان در برابر استثمار محافظت کنند و اطمینان حاصل کنند که آنان به آموزش، مراقبت‌های بهداشتی و فرصت‌هایی برای آینده بهتر دسترسی دارند. 

از این رو، سازمان بین‌المللی کار، سال ۲۰۰۲، روز ۱۲ ژوئن (۲۲ خرداد) را به عنوان روز جهانی مبارزه با کارِ کودکان [1] پیشنهاد داد. هدف از این نامگذاری افزایش آگاهی عمومی، جلب توجه و تلاش همگانی برای حمایت از حقوق کودکان و ترویج آموزش و امکانات مناسب و تقویت جنبش جهانی بر ضد کارِ کودکان است. 

شعار رسمی روز جهانی مبارزه با کارِ کودکان در سال 2024، «بیایید به تعهدات خود عمل کنیم: به کارِ کودکان پایان دهیم!» است. این روز فرصتی حیاتی برای افزایش آگاهی، حمایت از تغییر و کمک به آینده‌ای عاری از کارِ کودکان است.

توجه به کارِ کودکان در اسناد بین‌المللی

تعریف کار کودک، به سن کودک، نوع و ساعات کار انجام‌شده، شرایطی که تحت آن انجام می‌شود و اهدافی که توسط کشورها دنبال می‌شود بستگی دارد. اما اصطلاح کار کودک در اسناد بین‌المللی به عنوان کاری تعریف می‌شود که کودک را از دوران کودکی، توانایی و حیثیت محروم می‌کند و برای رشد جسمی، ذهنی، روحی و از نظر اجتماعی و اخلاقی برای کودک خطرناک و مضر است. کارِ کودکان که طبق قوانین بین‌المللی ممنوع است به سه دسته تقسیم می‌شود:

۱) بدترین اشکال بی‌قیدوشرط کارِ کودکان مانند برده‌داری، قاچاق، اسارت بدهی و سایر اشکال کار اجباری، استخدام اجباری کودکان برای استفاده در درگیری‌های مسلحانه، فحشا و پورنوگرافی و فعالیت‌های غیرقانونی. جدا شدن از خانواده، قرار گرفتن در معرض خطرات و بیماری‌های جدی و یا رها شدن برای مراقبت از خود در خیابان‌های شهرهای بزرگ نیز در این دسته قرار دارد. حذف بدترین اشکال کار کودک که در کنوانسیون شماره 182 سازمان بین‌المللی کار آمده است، از اولویت‌های بین‌المللی است.

۲) کاری که توسط کودکی انجام می شود که کمتر از حداقل سن تعیین‌شده برای آن نوع کار باشد و مانع از آموزش و رشد کامل کودک می‌شود.

۳) کاری که به دلیل ماهیت یا شرایطی که در آن انجام می‌شود، سلامت جسمی، روحی یا اخلاقی کودک را به خطر می‌اندازد و به عنوان «کار خطرناک» شناخته می‌شود. کار خطرناک کودکان بزرگترین دسته از بدترین اشکال کارِ کودکان است که حدود 79 میلیون کودک 5 تا 17 ساله را در برمی‌گیرد و شامل کار در در شرایط خطرناک در بخش‌های کشاورزی، معدن، ساخت و ساز، تولید بخش‌های مختلف صنعت مد و پوشاک و ... می‌شود.

پیمان‌نامۀ حقوق کودک[2] سازمان ملل متحد در مورد حقوق کودکان[3] (CRC)  مصوب 1989 حقوق اساسی کودکان را تشریح کرده و مسئولیت‌های دولت‌ها را برای اطمینان از حمایت و ترویج این حقوق مشخص می‌کند. یکی از اصول کلیدی این اعلامیه تاکید بر حق کودکان برای محافظت در برابر استثمار اقتصادی و انجام هر کاری است که احتمال دارد خطرناک باشد یا با آموزش کودک تداخل داشته باشد یا به سلامت یا رشد او آسیب برساند. 

از اهداف اصلی سازمان بین‌المللی کار (ILO) [4] نیز در زمان تأسیس آن در سال 1919، لغو کارِ کودکان بود. ابزار اصلی ILO در پیگیری این هدف، اتخاذ و نظارت بر استانداردهای کار بوده که مفهوم حداقل سن برای پذیرش در استخدام یا کار را در بر می‌گیرد. کنوانسیون شماره 138 این سازمان به حداقل سن برای پذیرش در استخدام می‌پردازد که نباید کمتر از سن اتمام تحصیل اجباری باشد و تصویب کنوانسیون شماره 182 در سال 1999 نیز با تشریح بدترین اشکال کارکودکان، اجماع جهانی در مورد حذف کارِ کودکان را تثبیت کرد. 

سند اهداف توسعه پایدار[5] (SDGs) مصوب سال 2015 نیز، شامل تعهد جهانی برای پایان دادن به کارِ کودکان است و بخشی از دستیابی به اهداف توسعه پایدار به شمار می‌آید. جامعه بین‌المللی در بند هفتم از هدف ۸ این سند، به طور خاص به انجام اقدامات فوری و مؤثر برای ریشه‌کن کردن کار اجباری، پایان دادن به برده‌داری مدرن و قاچاق انسان و تضمین ممنوعیت و حذف بدترین اشکال کارِ کودکان و پایان دادن به کارِ کودکان در تمام اشکال آن تا سال 2025 تاکید کرده است. 

وضعیت کودکان کار در ایران

مهم‌ترین دلایل کارِ کودکان در ایران مانند علل مشابه جهانی، فقر خانواده‌ها و سیستم ناکارآمد تامین اجتماعی است. به گفته سید حسن موسوی چلک رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، نزدیک به ۸۵ درصد کودکان کار به دلیل مشکلات مالی خانواده‌های خود مجبور به کار شده‌اند و بر خلاف تصوری که برخی گمان می‌کنند باندهایی این کودکان را اداره می‌کنند، آن‌ها دارای خانواده هستند. در این میان، بسیاری از کودکان مهاجر به دور از خانواده در گودها، گاراژها و کوره‌های متروکه آجرپزی، در کپرهایی به دور از هر گونه امکانات بهداشتی و شهری، زندگی می‌کنند.

آمار دقیقی از جمعیت کودکان کار در کشور وجود ندارد اما مشاهدات میدانی حاکی از رشد جمعیت آنان در چند سال اخیر است. سوده نجفی، رئیس کمیته سلامت شورای شهر تهران، در خرداد ماه ۱۴۰۲ گفت فقط در تهران «۷۰ هزار کودک کار» وجود دارد. چند ماه پیش از آن نیز مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی اعلام کرده بود به دلایل مختلف از جمله «فقر خانوارها»، کار کودک گریبان‌گیر حدود ۸ درصد و با احتساب کودکان خانه‌دار حدود ۱۵ درصد از کودکان کشور است (تعداد کودکان زیر ۱۵ سال در کشور حدود 20 میلیون نفر برآورد می‌شود که 15 درصد از آن، حدود سه میلیون نفر می‌شود). 

 ایران بسیاری از اسناد بین‌المللی در زمینه حذف کارِ کودکان، نظیر کنوانسیون حقوق کودک و کنوانسیون ممنوعیت و اقدام فوری برای محو بدترین اشکال کار کودک (کنوانسیون شماره ۱۸۲) را پذیرفته و در قوانین داخلی نظیر قانون کار (1369) و قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (1399) کار کودکان را منع کرده است. ولی به‌رغم منع کارِ کودکان برای سنین کمتر از 15 سال و مداخله در وضعیت‌های مخاطره‌آمیز، برخی کودکان به دلیل فقر خانواده‌ها و شکاف اقتصادی فزاینده در کارهای مختلف حتی سخت‌ترین اَشکال آن حضور دارند. این بدین معنی است تا زمانی که اقدامات موثری برای کاهش فقر خانواده‌ها صورت نگیرد، سایر اقدامات دولتی نیز کارامدی و اثربخشی چندانی نخواهند داشت. ضعف در اجرای قوانین نیز، پیچیدگی مسئله را تشدید می‌کند. ارگان‌ها و دستگاه‌های مرتبط با حمایت و نظارت بر کارِ کودکان و اجرای قوانین، باید به طور کامل وظایف خود را انجام دهند. اصلاح و تقویت نظارت‌ها و اجراها برای جلوگیری از بهره‌کشی اقتصادی از اطفال و نوجوانان ضروری است. 

 نقش خیریه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد در مبارزه با کارِ کودکان

 در سطح جهان، سازمان‌های مردم‌نهاد و موسسات خیریه نقشی حیاتی در حمایت از حقوق کودکان، حذف کارِ کودکان و بهبود وضعیت آنان دارند و می‌کوشند تا همه کودکان فرصت رشد در یک محیط امن و حمایتی را داشته باشند. این سازمان‌ها با انجام  اقداماتی مانند ایجاد فرصت‌های آموزشی، ارائه الگوهای هویتی جایگزین، ایجاد امنیت، فراهم‌آوردن فرصت‌های ایفای نقش و تقویت اعتماد به نفس و همسوکردن این کودکان با هنجارهای جامعه، آموزش شهروندی و ... که توسط این نهادها انجام می‌شود، نقش قابل توجهی در کاهش آسیب‌های متوجه کودکان کار دارند.

  موسسات مردم‌نهاد با افزایش آگاهی در مورد شیوع و پیامدهای کارِ کودکان در میان مردم، سیاست‌گذاران و مشاغل، حمایت از سیاست‌ها و قوانین برای محافظت از استثمار کودکان، نظارت بر عملکرد دولت‌ها و کسب‌وکارها و ارايه گزارش و پاسخگو نگه‌داشتن آنان در قبال اقدامات خود، می‌توانند در حذف کارِ کودکان اثرگذار باشند. موسسات خیریه و سازمان‌های غیردولتی برای کودکان و خانواده‌ها امکانات دسترسی به آموزش‌های فنی، مراقبت‌های بهداشتی و فرصت‌های درآمدزایی فراهم می‌کنند و در عین حال که برای رسیدگی به علل اصلی کارِ کودکان مانند فقر، عدم دسترسی به آموزش و تبعیض تلاش می‌کنند، می‌توانند با سازمان‌های دولتی، مشاغل و سایر ذینفعان برای توسعه و اجرای راه‌حل‌های پایدار برای حذف کارِ کودکان نیز همکاری ‌کنند.

موسسات فعال در سطح جهان در رابطه با کارِ کودکان

در سطح جهان، نهادها و موسسات زیادی در زمینه مبارزه با کارِ کودکان فعالیت می‌کنند که در زیر به چند نمونه از سازمان‌های بزرگ و اثرگذار اشاره می‌شود: 

«پیشروی جهانی علیه کار کودکان[6]»

 پیشروی جهانی شبکه‌ای جهانی متشکل از سازمان‌های جامعه مدنی، اتحادیه‌های کارگری و معلمان است که برای از بین‌بردن همه اشکال کارِ کودکان، برده‌داری و قاچاق با یکدیگر همکاری می‌کنند. هدف این شبکه دسترسی همه کودکان به آموزش رایگان و با کیفیت و محافظت آنان از کار اجباری است. آن‌ها با دفاع از حقوق کودکان و افزایش آگاهی در مورد کارِ کودکان، کشورها را ترغیب می‌کنند که کنوانسیون‌های مربوطه را تصویب و با تعصبات مرتبط با کارِ کودکان مبارزه و ظالمانه‌ترین اَشکال کارِ کودکان را ریشه‌کن کنند.

ائتلاف «کار کودکان را متوقف کنید[7]»

 این ائتلاف بین‌المللی در سال 1989 به منظور مبارزه با کارِ کودکان در ایالات متحده تأسیس شد. این ائتلاف با هدف حمایت، افزایش آگاهی و ابتکارات سیاسی برای ارتقای حقوق و رفاه کودکان در سراسر جهان فعالیت می‌کند. اعضای این ائتلاف شامل سازمان‌ها، فعالان و افرادی است که به همکاری برای مقابله با کارِ کودکان متعهد هستند و برنامه‌هایی مثل کمپین‌ها، تحقیقات و شهادت در دادگاه‌ها را اجرا می‌کنند تا بر سیاست‌ها و قوانین مرتبط با این موضوع تأثیر بگذارند.

«از کودکان محافظت کنید[8]»

از بزرگ‌ترین سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی است که در کشورهای فقیر و در حال توسعه در زمینه بهبود زندگی کودکان فعالیت می‌کند. این سازمان با برنامه‌ها و ابتکارات حمایتی، آموزشی و توانمندسازی، از حقوق کودکان حمایت می‌کند. هدف اصلی سازمان جلوگیری از کارِ کودکان و محافظت از آن‌ها در برابر استثمار در کشورهای مختلف جهان است و بر حمایت از کودکان در خط‌مشی‌های رفاه اجتماعی، ایجاد ظرفیت‌های متصدیان برای ارائه مراقبت‌های مناسب به کودکان و ترویج استانداردهای مندرج در کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد حقوق کودکان تمرکز دارد.

«اقدام علیه استثمار کودکان[9]»

ACE یک سازمان غیردولتی ژاپنی است که برای تحقق حقوق کودکان و ایجاد جوامع ایمن برای آن‌ها فعالیت می‌کند. این سازمان اقداماتی برای لغو و جلوگیری از کارِ کودکان در ژاپن، هند و غنا انجام می‌دهد و با همکاری بین‌المللی و شرکت‌های خصوصی، در ترسیم استراتژی‌های مبارزه با این مسئله تمرکز دارد. این سازمان از سه رویکرد استراتژیک برای کار خود استفاده می‌کند: ۱) بر کشاورزی در مناطق روستایی به ویژه مناطق تولید دانه کاکائو و بذر پنبه تمرکز دارد؛ ۲) به صدای کودکان و نیازهای آنان گوش می‌دهد و از آن برای بهبود مدارس و جوامع استفاده می‌کند؛ ۳) با ایجاد سیستم‌های پایدار در همکاری با دولت های محلی، به جوامع کمک می‌کند تا به استقلال و خودکفایی برسند.

«بنیاد حذف کارِ کودکان در رشد دخانیات[10]»

ECLT یک سازمان بین‌المللی است که در سال 2000 در ژنو تاسیس شد و هدف آن کاهش کارِ کودکان در مناطق تولید تنباکوست. آن‌ها با بازیگران زنجیره تامین تنباکو از جمله پرورش‌دهندگان، تولیدکنندگان و صنایع همکاری می‌کنند تا تاثیرات منفی صنعت دخانیات بر کارِ کودکان را کاهش دهند. ECLT عضو پیمان جهانی سازمان ملل و دارای جایگاه مشورتی ویژه شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل است. آن‌ها استانداردهای حقوقی بین‌المللی را با هدف کمک به دستور کار 2030 برای توسعه پایدار ترویج کرده و از طریق برنامه کارآموزی، جوانان را آموزش می‌دهند تا به عنوان رهبران آینده در حذف کارِ کودکان نقش داشته باشند و دانش خود را درباره مسائل حقوق بشر و تجارت گسترش دهند.

نتیجه‌گیری

تلاش برای حذف کارِ کودکان یک گام اساسی در حفظ اصول و تعهدات مندرج در کنوانسیون حقوق کودک و ایجاد جهانی است که در آن همه کودکان بتوانند استعدادهای خود را شکوفا کرده و به توانمندی‌های کامل خود دست یابند. در عین حال، حذف کارِ کودکان نیازمند پرداختن به علل ریشه‌ای آن و مستلزم اتخاذ رویکردی چندوجهی است که شامل رسیدگی به فقر، بهبود دسترسی به آموزش، تقویت قوانین کار و مکانیسم‌های اجرایی و افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت حفاظت از کودکان در برابر استثمار است. برای دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی، جامعه مدنی و افراد ضروری است که برای مبارزه با کارِ کودکان با یکدیگر همکاری کنند و اطمینان حاصل کنند که همه کودکان می‌توانند در محیطی امن پرورش یابند. ایجاد شرایط پایدار برای توسعه و رشد فردی و اجتماعی این کودکان و خانواده‌هایشان همراه با کنترل و جلوگیری از کارِ کودکان از طریق اجرای قوانین محدود کننده در مبارزه با کارِ کودکان (و نه کودکانِ کار)‌ بسیار حیاتی است.

یادداشت از شورانگیز داداشی

منابع اصلی گزارش:

سازمان جهانی کار

سازمان ملل: روز جهانی مبارزه با کار کودک

مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه

ایرنا

روزنامه هم‌میهن

تغییرات آب‌وهوایی و تاثیر آن بر کارِ کودکان

مشاغل حقوق بشر

پی نوشت‌ها:

[1]- World Day Against Child Labour

[2]- پیمان‌نامه حقوق کودک یک کنوانسیون بین‌المللی است که حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کودکان را بیان می‌کند. دولت‌هایی که این معاهده را امضا کرده‌اند موظف به اجرای آن هستند و شکایت‌های راجع به آن به کمیته حقوق کودک ملل متحد تسلیم می‌شود. این سند تاکنون به امضای ۱۹۳ کشور (بجز ایالات متحده امریکا) رسیده است و از این منظر محبوب‌ترین کنوانسیون بین‌المللی است.

[3]- The United Nations Convention on the Rights of the Child

[4]- International Labour Organization

[5]- Sustainable Development Goals

[6]- Global March Against Child Labor

[7]- Stop Child Labor Coalition

[8]- Save the Children

[9]- Action against Child Exploitation

[10]- The Eliminating Child Labour in Tobacco Foundation