به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، آخرین روز ماه صفر مصادف با روز شهادت حضرت علی بن موسی الرضا (ع)؛ هشتمین امام شیعیان است. امام رضا (ع) در میان شیعیان و بلکه غیرشیعیانی که دوست‌دار ایشان هستند به امام رئوف شناخته می‌شود. علامه طباطبایی (ره) در این زمینه جمله‌ای دارد با این مضمون که همه ائمه (ع) رئوف‌اند اما رأفت امام رضا (ع) حسی است. افزون بر این، امام رضا (ع) به ضامن آهو نیز مشهور است و این لقب امام موضوع یکی از تابلوهای نقاشی محمود فرشچیان، نقاش بنام ایرانی هم قرار گرفته است. القاب این‌چنینی امام که در میان شیعیان مشهور است به‌خوبی بازتاب‌دهندۀ چنین درکی است که زندگی ایشان با رأفت و رحمت همراه بوده است و بلکه باید عطوفت و مهربانی را وجه شاخص زندگی امام (ع) تلقی کرد.

 وجود نیکوکاری در سیرۀ امام رضا (ع) را نمی‌توان به اشتهار این القاب منحصر کرد، بلکه در منابع روایی از مواردی سخن رفته است که به‌صورت مصداقی و جزئی، سیرۀ نیکوکارانه امام رضا (ع) را بازتاب می‌دهند. برای نمونه در روایتی به نقل از معمر بن خلاد آمده است: «كَانَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا ع إِذَا أَكَلَ أُتِيَ بِصَحْفَةٍ فَتُوضَعُ قُرْبَ مَائِدَتِهِ فَيَعْمِدُ إِلَى أَطْيَبِ الطَّعَامِ مِمَّا يُؤْتَى بِهِ فَيَأْخُذُ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَيْئاً فَيُوضَعُ فِي تِلْكَ الصَّحْفَةِ ثُمَّ يَأْمُرُ بِهَا لِلْمَسَاكِينِ ثُمَّ يَتْلُو هَذِهِ الْآيَةَ فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ ثُمَّ يَقُولُ عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ لَيْسَ كُلُّ إِنْسَانٍ يَقْدِرُ عَلَى عِتْقِ رَقَبَةٍ فَجَعَلَ لَهُمُ السَّبِيلَ إِلَى الْجَنَّةِ بِإِطْعَامِ الطَّعَام‏؛ هنگامی که امام رضا (ع) غذا می‌خورد، ظرفی را در کنار غذای خود قرار می‌داد و بهترین بخش‌های غذا را در آن می‌گذاشت و سپس دستور می‌داد تا این غذاها را به دست نیازمندان برسانند و آیه: «فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ» را قرائت می‌کرد و می‌فرمود: خداوند می‌دانست همه انسان‌ها توانایی آزادکردن برده را ندارند و بر همین اساس، غذادادن به نیازمندان را به‌عنوان راه جایگزین برای ورود به بهشت مقرر کرد.» (بحارالانوار، ج 49، ص 97)

 در قرآن کریم از فضیلت انفاق اینگونه سخن رفته است: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّون‏ ...» (آل عمران/ 92) و این آیه نشان می‌دهد که گرچه نفس انفاق فضیلت دارد اما انسان هنگامی می‌تواند به «بِرّ» دست پیدا کند که از چیزهای دوست‌داشتنی انفاق کند. بر این اساس، امام رضا (ع) را می‌توان مصداق اتم آیه 92 سوره آل عمران تلقی کرد؛ چه‌اینکه امام (ع) براساس روایت بازتاب‌یافته در بحارالانوار بهترین بخش از غذای خود را کنار می‌گذاشت تا در اختیار نیازمندان قرار بدهد. این بیان به خوبی نشان می‌دهد که عموم جامعه نه‌تنها باید به انفاق توجه کنند بلکه باید بهترین‌های خود را به نیازمندان بدهند؛ موضوعی که از طرفی لزوم تکریم نیازمندان را هم نهادینه‌سازی می‌کند.

در روایت دیگری به‌نقل از حسن بن علی وشاء آمده است: «سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع يَقُولُ السَّخِيُّ قَرِيبٌ مِنَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْجَنَّةِ قَرِيبٌ مِنَ النَّاسِ بَعِيدٌ مِنَ النَّارِ وَ الْبَخِيلُ بَعِيدٌ مِنَ الْجَنَّةِ بَعِيدٌ مِنَ النَّاسِ قَرِيبٌ مِنَ النَّارِ قَالَ وَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ السَّخَاءُ شَجَرَةٌ فِي الْجَنَّةِ أَغْصَانُهَا فِي الدُّنْيَا مَنْ تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا دَخَلَ الْجَنَّةَ؛ از امام رضا (ع) شنیدم که فرمود: انسان بخشنده به خدا، بهشت و مردم نزدیک و از جهنم به‌دور است و انسان بخیل از بهشت و مردم به‌دور و به آتش جهنم نزدیک است. سخاوت و بخشندگی درختی در بهشت است که شاخه‌های آن در دنیا قرار دارد و هر کسی که به یکی از شاخه‌های آن بیاویزد وارد بهشت خواهد شد.» (عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 12)

در این روایت به وضوح از نسبت میان سخاوتمندی و اصلاح روابط انسان با خدا و مردم سخن رفته است. توضیح اینکه، انسان برای اینکه زندگی سعادتمندی داشته باشد باید روابطش را با خود، خداوند و دیگران اصلاح کند؛ موضوعی که در این روایت نیز مورد اشاره امام رضا (ع) قرار گرفته است. براساس این روایت، آنچه موجب نزدیکی انسان‌ها به یکدیگر می‌شود بخشش است و نه‌تنها بخشیدن جامعه را یکدل می‌کند بلکه انسان با چنین کاری هم به خداوند نزدیک می‌شود و هم بهشت را به‌دست می‌آورد. بنابراین هم در ساحت فردی و هم در ساحت جمعی، بخشش عملی راهگشا محسوب می‌شود. 

از طرفی امام (ع) در ادامه سخنان خود برای درک بهتر موضوع بخشندگی، آن را به درختی در بهشت تشبیه می‌کنند که شاخه‌های آن در دنیا قرار دارد. امام (ع) با این سخن هم به‌صورت ملموس و عینی برای مخاطب خود تصویرسازی می‌کند و هم نشان می‌دهد که بهشت و پاداش‌های آن همگی در دنیا قرار دارند و کافی است انسان خود را ملتزم به انجام چنین اعمالی کند. از این رو، دنیا نه مکانی پست و مذموم بلکه مکانی برای رسیدن به رستگاری و کمال است. حال انسان می‌تواند با انتخاب نیکوکاری و بخشش هم خودش را وارد بهشت کند و هم جامعه را به آبادی برساند. 

 در همین راستا امام (ع) در فرمایش دیگری فرمودند: «عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ: السَّخِيُّ يَأْكُلُ مِنْ طَعَامِ النَّاسِ لِيَأْكُلُوا مِنْ طَعَامِهِ وَ الْبَخِيلُ لَا يَأْكُلُ مِنْ طَعَامِ النَّاسِ لِئَلَّا يَأْكُلُوا مِنْ طَعَامِهِ؛ فرد سخاوتمند از غذای دیگران می‌خورد تا دیگران هم از غذای او بخورند اما بخیل کسی است که از غذای مردم نمی‌خورد تا دیگران هم از غذای او نخورند.» (همان) 

 در روایت دیگری که کلینی آن را در کافی نقل کرده آمده است: «عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: مَنْ فَرَّجَ عَنْ مُؤْمِنٍ فَرَّجَ اللَّهُ عَنْ قَلْبِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ؛ هر کسی که گرفتاری مؤمنی را برطرف کند، خداوند در روز قیامت گرفتاری را از قلب او برطرف خواهد کرد.» (کلینی، ج 2، ص 200) در این روایت به صورت جزئی از مصادیق نیکوکاری نظیر غذادادن به نیازمندان و ... سخن نرفته است بلکه امام (ع) نیکوکاری را یک اصل کلی و مسلم در زندگی انسان‌ها معین کرده است. بر همین اساس، دو موضوع از اهمیت برخوردار است؛ نخست نفس نیکوکاری است، فارغ از اینکه چه نوعی داشته باشد و دوم حل مشکلی از مشکلات جامعه است. توصیه امام (ع) در این فرمایش عام این است که مؤمنین باید گرفتاری‌های یکدیگر را برطرف سازند و گرچه در ظاهر با یک عمل نیکوکارانه فقط گرفتاری فرد نیازمند برطرف می‌شود اما باطن عمل عبارت از پاداش اخروی است و خداوند برای فرد نیکوکار، گرفتاری‌ اخروی را که چه‌بسا از گرفتاری‌های دنیوی سخت‌تر باشد برطرف خواهد کرد.

 در یکی دیگر از روایات، به‌نقل از امام رضا (ع) در فضیلت ماه رمضان آمده است: «وَ تَصَدَّقُوا عَلَى فُقَرَائِكُمْ وَ مَسَاكِينِكُمْ وَ وَقِّرُوا كِبَارَكُمْ وَ ارْحَمُوا صِغَارَكُمْ وَ صِلُوا أَرْحَامَكُم‏؛ بر فقیران و نیازمندانتان صدقه بدهید، احترام بزرگ‌ترهایتان را داشته باشید، به کوچک‌ترها رحم کنید و صله رحم به‌جا آورید.» (عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 295) از آنجا که در این روایت انفاق و نیکوکاری از فضائل ماه مبارک رمضان هم شمرده است، می‌توان گفت امام (ع) به صورت مؤکد بر نیکوکاری تأکید کرده‌اند. این روایت نشان می‌دهد که امام (ع) نه‌تنها در روزهای سال خودشان ملتزم به نیکوکاری و انفاق بودند و دیگران را به این عمل تشویق می‌کردند بلکه به‌هنگام تبیین فضائل ماه‌های بزرگی مانند ماه رمضان نیز از انفاق و نیکوکاری یاد می‌کنند.

 براساس این دسته از روایات که بخش بسیار ناچیزی از میراث اسلامی را شامل می‌شود، باید گفت که نیکوکاری در سیرۀ امام رضا (ع) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. سخنان امام در این زمینه به‌نحوی است که هم نیکوکاری در ساحت فردی را و هم نیکوکاری در ساحت اجتماع را شامل می‌شود. افزون بر این، نیکوکاری نه‌تنها تأمین‌کننده سعادت دنیوی انسان است بلکه موجب اصلاح رابطه او با خدا و انسان‌های دیگری می‌شود و در نهایت پاداش این عمل چیزی به غیر از بهشت نخواهد بود.

یادداشت از دکتر مرتضی اوحدی

پژوهشگر دینی و مدرس دانشگاه