نقش سازمان‌های غیردولتی در ایمنی زلزله: از امدادرسانی تا مدیریت مشارکتی ریسک

آیا رویکرد‌های متمرکز و سنتی دولتی در مدیریت بلایایی مانند زلزله، دیگر جوابگو هستند؟ شواهد نشان می‌دهد که عبور از این الگوی فرسوده و حرکت به سمت «مدیریت مشارکتی ریسک» با محوریت نقش بی‌بدیل سازمان‌های مردم‌نهاد، نه یک انتخاب، که یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه کاهش خطر زلزله، با خروج از نقش سنتی «امدادگر» و تبدیل شدن به «تسهیل‌گر» و «سیاست‌ساز»، در حال بازتعریف نقش‌آفرینی جامعه مدنی در نجات جان‌ها، پیش از وقوع حادثه هستند.

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، تشدید و پیچیدگی بلایای طبیعی، محدودیت‌های رویکردهای مدیریت ریسک سنتی و دولت‌محور را آشکار ساخته است. برای ایجاد تاب‌آوری واقعی، ضرورت به‌کارگیری الگویی جامع و فراگیر بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. «مدیریت مشارکتی ریسک» به‌عنوان چنین الگویی، با بسیج ظرفیت‌ها، دانش و منابع کلیه‌ی ذینفعان، از نهادهای حکومتی تا بخش خصوصی، سازمان‌های مردم‌نهاد و خود مردم، به دنبال خلق پاسخی جمعی و اثربخش به تهدیدات پیش‌روست.

مدیریت مشارکتی ریسک (Collaborative Risk Management)(1) یک رویکرد سیستماتیک است که در آن کلیه ذینفعان یک پروژه یا سازمان به‌صورت فعال در فرآیند شناسایی، تحلیل و پاسخ به ریسک‌ها مشارکت می‌کنند. مدیریت مشارکتی ریسک در بلایایی مانند زلزله، رویکردی است که در آن دولت، جامعه محلی و سازمان‌های مردم‌نهاد (NGOs) به‌صورت مشترک در شناسایی، تحلیل و پاسخ به ریسک‌ها مشارکت می‌کنند. این مشارکت باعث استفاده از دانش و ظرفیت‌های متنوع برای کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری می‌شود.

سازمان‌های مردم‌نهاد یا ان‌جی‌او‌ها چه در ابعاد ملی یا بین‌المللی، در این فرآیند با ایفای نقش‌هایی مانند نظارت بی‌طرف بر ساخت‌وسازها، آموزش همگانی، کمک‌های امدادی و بسیج مردمی، به عنوان بازوی کمکی دولت عمل می‌کنند و این همکاری جمعی منجر به مدیریت اثربخش‌تر بحران و کاهش خسارات ناشی از بلایای طبیعی همچون زلزله، می‌گردد.

تحول تاریخی: از امدادرسانی فوری تا مشارکت در حکمرانی خطر

سازمان‌های مردم‌نهاد، در هفت دهه گذشته مسیری تکاملی چشمگیری را پیموده‌اند. در سال‌های ۱۹۴۵ تا ۱۹۷۰، تمرکز اصلی بر امدادرسانی انسان‌دوستانه و فوری به قربانیان بحران‌هایی مانند جنگ بود. این رویه در سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۰، با تشکیل نهاد‌هایی مانند «دفتر هماهنگی امدادرسانی بلایای سازمان ملل» (UNDRR)، گرایش به سمت رویکرد‌های توسعه‌محلی و کار در جوامع محلی تقویت شد. در دهه ۹۰، شاهد ظهور نسل سوم سازمان‌های غیردولتی با رسالت ترویجی و تأثیرگذاری بر سیاست‌گذاری کلان همزمان با «دهه بین‌المللی کاهش بلایای طبیعی» بوده‌ایم.

در دو دهه گذشته، با ورود سازمان‌های مردم نهاد به پلتفرم‌های ملی و جهانی کاهش خطر بلایا و شکل‌گیری شبکه‌های مؤثری مانند «شبکه جهانی سازمان‌های جامعه مدنی برای کاهش خطر بلایا» (GNDR) همراه بوده است. تصویب «چارچوب سندای» در سال ۲۰۱۵ نیز نقش این سازمان‌ها را پیچیده‌تر و بر مفاهیم پیشرفته‌ای مانند «تاب‌آوری یک اکوسیستم»، تاکید می‌کند. برای درک بهتر عملکرد این سازمان‌ها، در ادامه چند مدل از رویکرد‌های نوین سازمان‌های مردم‌نهاد که نقش‌های مکمل و حیاتی در مدیریت ریسک زلزله ایفا می‌کنند را معرفی می‌نماییم.

مؤسسه تحقیقات مهندسی زلزله (EERI)

این موسسه یک سازمان عضویت‌محور غیرانتفاعی است که از سال ۱۹۴۸ با هدف درک ریسک زلزله و افزایش تاب‌آوری جوامع در سراسر جهان فعالیت می‌کند. عضویت در این موسسه، چندرشته‌ای است و شامل محققان، متخصصان و دانشجویان در حوزه‌های مهندسی، علوم زمین، معماری، مدیریت بحران و سیاست‌گذاری می‌شود. ماموریت اصلی آن، فراهم کردن دانش فنی، مهارت‌های رهبری و شبکه‌های همکاری برای اعضا است تا تاب‌آوری در برابر زلزله را در جوامع محقق کنند. این موسسه بر توسعه و انتقال دانش، از طریق برنامه‌هایی مانند «یادگیری از زمین‌لرزه‌ها»، و همچنین ترویج تنوع، برابری و شمول در تمام فعالیت‌های خود تأکید دارد.

موسسه تحقیقات مهندسی زلزله، به عنوان یک شبکه جهانی، هزاران عضو را از سراسر جهان گرد هم آورده و نقش حیاتی در ایجاد اجماع فنی و صحبت با صدایی واحد در مجامع عمومی و قانون‌گذاری ایفا می‌کند. برنامه اصلی آنها، «یادگیری از زمین‌لرزه‌ها» (LFE)، از طریق ارسال تیم‌های کارشناسی به مناطق آسیب‌دیده، درس‌های مهمی برای بهبود آینده طراحی و ساخت‌وساز استخراج می‌کند. آنها با مشارکت گسترده اعضای داوطلب خود، که هسته اصلی قدرت این شبکه هستند، دانش پیشرفته را به اقدام و سیاست تبدیل می‌کنند.

«شبکه جهانی سازمان‌های جامعه مدنی برای کاهش خطر بلایا» (GNDR)

«شبکه جهانی سازمان‌های جامعه مدنی برای کاهش خطر بلایا» (GNDR)، بزرگترین شبکه بین‌المللی در نوع خود است که با گرد هم آوردن سازمان‌های مردمی در ۱۳۲ کشور، مأموریت اصلی خود را تقویت تاب‌آوری جوامعی قرار داده است که بیشتر در معرض بلایایی مانند سیل، خشکسالی و زلزله قرار دارند. این شبکه با تمرکز بر رویکرد «توسعه مبتنی بر ریسک»، برای اطمینان از اینکه برنامه‌های توسعه‌ای با در نظر گرفتن تهدیدات محلی طراحی می‌شوند، فعالیت می‌کند و معتقد است کلید موفقیت، محلی‌سازی و گوش دادن به جوامع در خط مقدم است.

پروژه‌های شاخصی مانند «دیدگاه‌هایی از خط مقدم» (Views from the Frontline)، که نظرات هزاران جامعه محلی را در سراسر جهان گردآوری می‌کند، مستقیماً برای تأثیرگذاری بر سیاست‌های ملی و بین‌المللی به کار می‌رود. عضویت در این شبکه برای تمام سازمان‌های جامعه مدنی رایگان است و اعضا از طریق یک پلتفرم اختصاصی می‌توانند با یکدیگر ارتباط برقرار کرده، در پروژه‌های جهانی مشارکت و از فرصت‌های افزایش ظرفیت بهره‌مند شوند.

عضویت برای تمامی سازمان‌های جامعه مدنی فعال در حوزه کاهش خطر بلایا یا علاقمند به آن در سراسر جهان آزاد است. این شامل طیف وسیعی از سازمان‌ها از جمله ان‌جی‌اوهای ملی و بین‌المللی، سازمان‌های محلی و مذهبی، سازمان‌های زنان، اندیشکده‌های مستقل و اتحادیه‌ها می‌شود. برای سازمان‌هایی که به طور رسمی در کشور متبوع خود ثبت شده‌اند، مراحل ساده است. ابتدا باید با تکمیل فرم درخواست آنلاین در وب‌سایت این سازمان اقدام شود، سپس بارگذاری مدرک ثبت قانونی سازمان (به عنوان اثبات وجود) و ثبت فرم اختیارنامه امضا شده توسط مدیرعامل یا رئیس سازمان ضروری است. بعد از این مراحل، مدارک توسط دبیرخانه بررسی می‌شود و پس از تأیید، سازمان به عنوان عضو رسمی شناخته می‌شود و به پلتفرم اختصاصی جامعه برای ارتباط و همکاری با سایر اعضا دسترسی پیدا می‌کند.

«مرکز لرزه‌شناسی اروپا-مدیترانه» ( EMSC)

«مرکز لرزه‌شناسی اروپا-مدیترانه» که به اختصار «ای‌ام‌اس‌سی» ( EMSC ) نامیده می‌شود، یک سازمان غیردولتی و غیرانتفاعی بین‌المللی است که توسط بیش از ۷۰ موسسه عضو از سراسر جهان اداره می‌شود. ماموریت اصلی این مرکز، جمع‌آوری، تعیین و انتشار سریع پارامترهای زمین‌لرزه‌ها در منطقه حساس اروپا و مدیترانه است. این مرکز برای رسیدن به این هدف، از یک روش کاری ترکیبی منحصر به فرد استفاده می‌کند. داده‌های لرزه‌ای که به صورت سنتی توسط موسسات تخصصی جمع‌آوری می‌شوند، با داده‌های نوینی که از طریق مشارکت شهروندان و شاهدان عینی زمین‌لرزه به دست می‌آید، ادغام می‌شوند. این رویکرد که گاهی «لرزه‌شناسی شهروندی» نامیده می‌شود، به این مرکز اجازه می‌دهد تا اطلاعات را با سرعت و دامنه بیشتری گردآوری کند.

یکی از شناخته شده‌ترین خدمات این مرکز، سامانه و اپلیکیشن «لاست کوئک» (LastQuake) است. این سامانه به مردم اجازه می‌دهد در لحظه وقوع زمین‌لرزه، احساس خود را گزارش دهند و تصاویر یا اطلاعات میدانی ارسال کنند. در عوض، کاربران می‌توانند بلافاصله اطلاعات تأییدشده درباره زمین‌لرزه، از جمله بزرگی، محل و عمق آن را دریافت کنند. این اپلیکیشن با استفاده از یک کد رنگی، زمین‌لرزه‌ها را از نظر شدت و امکان ایجاد خسارت دسته‌بندی می‌کند و نکات ایمنی ضروری را نیز ارائه می‌دهد.

علاوه بر این، مرکز یک نقشه زمین‌لرزه برخط ارائه می‌دهد که به کاربران امکان می‌دهد زمین‌لرزه‌های اخیر را در بازه‌های زمانی مختلف و بر اساس عمق و بزرگی روی نقشه مشاهده کنند. این مرکز همچنین نقش مهمی در استانداردسازی و یکپارچه‌سازی داده‌های لرزه‌شناسی منطقه دارد. پروژه‌هایی مانند ایجاد یک بولتن لرزه‌شناسی یکنواخت برای منطقه اروپا و مدیترانه، با هدف تعریف مقیاس یکسان برای اندازه‌گیری بزرگی زمین‌لرزه و تبادل منظم داده بین کشورهای مختلف انجام شده است.

سازمان غیردولتی « بیلد چنج » (Build Change)

ماموریت این سازمان، ایجاد تغییرات سیستماتیک و پایدار برای دستیابی به مسکن مقاوم در برابر بلایا در سطح جهانی است. تمرکز این سازمان عمدتاً بر جوامعی است که در آن‌ها ساخت‌وسازهای غیرمهندسی و غیرایمن متداول است. این سازمان صرفاً به ارائه طرح‌های فنی اکتفا نمی‌کند، بلکه مدل‌های برنامه‌ریزی و اجرای مشارکتی را طراحی و توسعه می‌دهد. این مدل‌ها با درگیر کردن مستقیم مالکان، سازندگان محلی، دولت‌ها و بخش خصوصی در فرآیند نوسازی، تعمیر یا ساخت‌وسازهای جدید، اطمینان حاصل می‌کنند که راه‌حل‌های فنی نه تنها ایمن، بلکه از نظر فرهنگی قابل پذیرش، اقتصادی مقرون به صرفه و در بلندمدت پایدار هستند.

مدل کاری آنها بر مشارکت مستقیم مالکان خانه و رویکردی جامع برای بهبود مسکن و مدیریت هوشمندانه ریسک استوار است. آنها با دولت‌ها، اهداکنندگان و مجریان پروژه همکاری می‌کنند تا تأثیر مثبت و ماندگاری بر جوامع داشته باشند. دامنه فعالیت‌های بیلد چنج جهانی است و با ارائه راه‌حل‌های فنی مانند پلتفرم «بی‌سی‌تپ» (BCtap - پلتفرم کمک‌فنی) که فناوری را با تخصص تخصصی ترکیب می‌کند، به اجرای برنامه‌های مسکن مقاوم در مقیاس بزرگ کمک می‌نماید. ابتکارات آنها مانند «ابتکار مسکن مقاوم در برابر تغییرات آب‌وهوایی» بر درگیر کردن تصمیم‌گیرندگان و مالکان در سراسر زنجیره ارزش مسکن متمرکز است.

رویکرد مشارکتی سازمان‌های غیردولتی در مدیریت ریسک زلزله

سازمان‌های مردم‌نهاد در سطح محلی، ملی و یا بین‌المللی که در تمام مراحل مرتبط با زلزله، فراتر از پاسخ اضطراری، فعالیت می‌کنند، از رویکرد‌های متنوعی در فعالیت‌های خود بهره می‌گیرند:

پاسخ‌دهی اولیه و امدادرسانی: این شناخته‌شده‌ترین نقش است. سازمان‌هایی مانند فدراسیون بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر با سرعت و انعطاف بالا، اغلب زودتر از نهاد‌های رسمی در محل حاضر می‌شوند. تحول مهم اخیر، تغییر تمرکز به توانمندسازی نهاد‌های محلی برای پاسخ‌دهی است تا وابستگی کاهش یابد.
خط‌مشی‌گذاری و حمایتگری: امروزه این سازمان‌ها تنها مجری نیستند، بلکه در طراحی سیاست‌ها مشارکت فعال دارند.
توسعه فنی و ظرفیت‌سازی: سازمان‌های تخصصی، دانش فنی حیاتی تولید و منتشر می‌کنند. «پلتفرم بین‌المللی کاهش خطر زلزله» (IPRED) تحت نظر یونسکو، با انتشار راهنما‌هایی مانند «راهنمای ساخت‌وساز مقاوم غیرمهندسی»، به تقویت مقررات ساختمانی در کشور‌های در حال توسعه کمک می‌کند. این اقدامات ضروری است، چرا که حدود ۸۰٪ تلفات زلزله ناشی از فروپاشی ساختمان‌ها است.
ترویج کاهش خطر مبتنی بر جامعه (CBDRR): این سازمان‌ها پیشگام رویکردی هستند که جامعه محلی را در مرکز تصمیم‌گیری و اقدام قرار می‌دهد. آنها دانش بومی را با دانش علمی مدرن تلفیق می‌کنند تا برنامه‌هایی با پذیرش فرهنگی بیشتر و اثربخشی بالاتر ایجاد کنند.
تضمین شمول و عدالت: یکی از برجسته‌ترین نقاط قوت، توجه ویژه به گروه‌های به حاشیه رانده شده مانند کودکان، زنان، سالمندان و افراد دارای معلولیت است. آنها بر جمع‌آوری داده‌های تفکیک‌شده و طراحی برنامه‌های خاص تمرکز دارند تا مطمئن شوند هیچ‌کس نادیده گرفته نمی‌شود.

تاب‌آوری بیشتر و مدیریت مشارکتی ریسک

تقویت تاب‌آوری و نهادینه‌سازی مدیریت مشارکتی ریسک، هدف غایی و محرک اصلی نسل نوین سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی فعال در حوزه کاهش خطر بلایایی مانند زلزله است. این سازمان‌ها با عبور از نقش سنتی امدادرسان صرف، خود را به عنوان بازیگرانی استراتژیک و تسهیل‌گر تعریف کرده‌اند که ایجاد جوامعی ایمن‌تر، منعطف‌تر و عادلانه‌تر را دنبال می‌کنند.

دستاورد و مأموریت این نسل جدید، صرفاً حضور در صحنه بحران نیست، بلکه تغییر پایدار در چگونگی درک، برنامه‌ریزی و مقابله با ریسک زلزله در سطح محلی، ملی و جهانی است. آنها با ادغام دانش فنی روزآمد با خرد و مشارکت جوامع محلی، با بسیج شهروندان برای تولید داده‌های حیاتی و با تبدیل درس‌های میدانی به استانداردها و قوانین مؤثر، در حال بازتعریف اکوسیستم مدیریت خطر بلایا هستند.

آینده کاهش پیامدهای فاجعه‌بار زلزله، در گرو شناسایی و تقویت هرچه بیشتر این نقش تحول‌آفرین است. موفقیت نهایی منوط به همکاری‌های چندذینفعی است که در آن، دولت‌ها، بخش خصوصی و نهادهای بین‌المللی، ظرفیت بی‌بدیل، انعطاف و ارتباط مستقیم این سازمان‌ها با مردم را به رسمیت بشناسند و آنها را به عنوان شرکایی ضروری در طراحی و اجرای راهبردهای تاب‌آوری بپذیرند.

پی‌نوشت:

1- اصطلاح «مدیریت مشارکتی ریسک» (Collaborative Risk Management) یا شکل رسمی‌تر آن «مدیریت جامع ریسک» (Comprehensive Risk Management - CRM)، یک رکن اساسی و به‌روز در چارچوب جهانی کاهش خطر بلایا (Disaster Risk Reduction - DRR) است و به‌طور مشخص در زمینه بلایایی مانند زلزله کاربرد فراوان دارد. این رویکرد که در چارچوب سندای برای کاهش خطر بلایا (Sendai Framework) نیز بر آن تأکید شده، مستلزم همکاری فعال تمام ذینفعان (دولت، بخش خصوصی، جامعه علمی، جامعه مدنی و جوامع محلی) برای مدیریت ریسک در تمام مراحل (پیشگیری، کاهش، آمادگی، پاسخ و بازسازی) است.

زهرا میرابیان

منابع: