انواع نظام‌های اهدای خون در جهان / فرهنگ اهدای داوطلبانۀ خون در ایران
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، اهدای خون یک عمل انسان‌دوستانه است که در بسیاری از جوامع به‌عنوان نشانه‌ای از همبستگی و فداکاری شناخته می‌شود. این اقدام نه تنها یک حرکت اخلاقی ارزشمند محسوب می‌شود، بلکه می‌تواند تأثیرات عمیقی بر سلامت جامعه و فرد اهداکننده داشته باشد. بسیاری از افرادی که برای نخستین بار خون اهدای می‌کنند، به‌مرور زمان به یکی از فعال‌ترین و مداوم‌ترین اهداکنندگان تبدیل می‌شوند. اهدای خون، جدا از اینکه موجب نجات جان انسان‌ها می‌شود، برای فرد اهداکننده نیز مزایای بسیاری دارد؛ از جمله بهبود سلامت قلب و عروق و کمک به فرآیند‌های بازسازی خون در بدن. در دنیای امروز، این عمل نه تنها یک ضرورت پزشکی، بلکه یک مسئولیت اجتماعی شناخته می‌شود که می‌تواند در مواقع بحران به‌عنوان یک منبع نجات‌دهنده حیاتی عمل کند.
نگاهی بر تاریخچه اهدای خون در جهان و ایران
در سال ۱۸۱۸ میلادی، برای نخستین‌بار، جراح بریتانیایی «جیمز بلاندل» در یک عمل جراحی به یک بیمار در حال مرگ، خون تزریق کرد. این اقدام آغازگر مسیر انتقال خون در علم پزشکی بود.
در ایران، سازمان انتقال خون در سال ۱۳۵۳ شمسی تأسیس شد و از آن زمان تاکنون، حدود ۹۰ پایگاه انتقال خون در سراسر کشور راه‌اندازی شده است. پیش از تشکیل این سازمان، اهدای خون در مراکزی مانند ارتش و دانشکده پزشکی دانشگاه تهران صورت می‌گرفت. در دوران جنگ ایران و عراق، بخش عمده‌ای از نیاز به فراورده‌های خونی برای مصدومان جنگ، از طریق اهدای داوطلبانه مردم تأمین می‌شد. امروزه نیز از هر هزار نفر در کشور، حدود ۲۲ نفر به‌طور مستمر خون اهدای می‌کنند. پیش از شکل‌گیری سازمان انتقال خون، اهدای خون در ایران عملی داوطلبانه نبود و اهداکنندگان در ازای خون خود، مبلغی دریافت می‌کردند.
در حال حاضر ایران به‌عنوان تنها کشور اسلامی عضو بانک بین‌المللی خون‌های نادر، توانسته است با تکیه بر اهدای خون کاملاً داوطلبانه، نه‌تنها نیاز‌های داخلی را به‌طور کامل تأمین کند، بلکه با بهره‌گیری از فرهنگ غنی ایثار و همبستگی در میان مردم، به ذخایر راهبردی شش‌ماهه برای مقابله با بحران‌های احتمالی نیز دست یابد. به عبارت بهتر، در شرایطی که هنوز بیش از ۷۰ کشور جهان برای تأمین خون مورد نیاز خود به اهدای جایگزین یا پولی وابسته‌اند، ایران از سال ۲۰۰۷ میلادی، موفق شده به اهدای ۱۰۰ درصد داوطلبانه دست پیدا کند و در این زمینه، نخستین کشور در منطقه به شمار می‌رود.
نابرابری در دسترسی جهانی به خون؛ تمرکز ۴۰ درصد از اهدای خون جهان در کشور‌های پردرآمد
بر اساس تازه‌ترین گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۲۵، سالانه حدود ۱۱۸.۵ میلیون واحد خون در سراسر جهان جمع‌آوری می‌شود. با وجود آن‌که تنها ۱۶ درصد جمعیت جهان در کشور‌های با درآمد بالا زندگی می‌کنند، این کشورها ۴۰ درصد از کل خون جمع‌آوری‌شدۀ جهان را به خود اختصاص می‌دهند. در واقع اهدای خون در کشورها، به‌شدت تابع میزان درآمد آنهاست.
سازمان جهانی بهداشت در گزارشی با تأکید بر تفاوت چشمگیر سطح دسترسی به خون درکشور‌های مختلف اعلام کرده است: در کشور‌های با درآمد بالا، به‌طور متوسط ۳۱.۵ اهدا به‌ازای هر هزار نفر جمعیت ثبت می‌شود، در حالی‌که این میزان در کشور‌های با درآمد متوسط رو به بالا ۱۶.۴ اهدا، در کشور‌های با درآمد متوسط رو به پایین ۶.۶ اهدا و در کشور‌های کم‌درآمد تنها ۵ اهدای به‌ازای هر هزار نفر جمعیت است.
همچنین ۶۰ کشور جهان گزارش داده‌اند که کمتر از ۱۰ واحد اهدای خون به‌ازای هر هزار نفر جمعیت جمع‌آوری می‌کنند. از این میان، ۳۴ کشور در منطقه آفریقایی، چهار کشور در منطقه آمریکایی، چهار کشور در منطقه مدیترانه شرقی، چهار کشور در منطقه اروپایی، پنج کشور در منطقه آسیای جنوب شرقی و نه کشور در منطقه اقیانوس آرام غربی سازمان جهانی بهداشت قرار دارند. تمامی این کشورها جزو کشور‌های کم‌درآمد یا با درآمد متوسط هستند.
نظام‌های مختلف اهدای خون در جهان؛ داوطلبانه، پولی و جایگزین
در سطح جهان، سه مدل اصلی برای تأمین خون مورد نیاز بیماران وجود دارد: داوطلبانه، پولی و خانوادگی یا جایگزین. در مدل داوطلبانه، فرد بدون دریافت هیچ‌گونه پاداش یا چشمداشت مالی، خون خود را صرفاً با انگیزه انسانی و کمک به همنوع اهدا می‌کند. این روش که از نظر اخلاقی و پزشکی ایمن‌ترین و مطلوب‌ترین مدل تلقی می‌شود، هدف نهایی بسیاری از نظام‌های سلامت در جهان است.
در مقابل، مدل پولی مبتنی بر پرداخت وجه نقد یا مزایای مادی به اهداکننده در ازای دریافت خون است. گرچه این روش در برخی کشورها هنوز وجود دارد، اما به دلیل نگرانی‌های مربوط به ایمنی خون، خطر بهره‌کشی از گروه‌های آسیب‌پذیر و ضعف در پایداری، از سوی نهاد‌های جهانی از جمله سازمان بهداشت جهانی توصیه نمی‌شود.
نوع سوم، یعنی نظام خانوادگی یا جایگزین، به این معناست که بیمار در زمان نیاز به خون، باید خود فردی را برای اهدای خون معرفی کند. این فرد معمولاً از بستگان بیمار است، اما در برخی موارد ممکن است کسی باشد که از سوی خانواده استخدام یا متقاعد شده است که خون اهدا کند. هرچند این روش در برخی کشورها رواج دارد، اما به‌دلیل وابستگی به شرایط فردی بیماران، قابلیت اطمینان و پایداری کمتری دارد.
سازمان جهانی بهداشت در تازه‌ترین گزارش خود از بررسی ۱۳۵ کشور خبر داده است. بر پایه این گزارش، ۷۹ کشور بیش از ۹۰ درصد خون مورد نیاز خود را از طریق اهدای داوطلبانه و بدون پرداخت مالی تأمین می‌کنند و در مقابل، ۵۶ کشور همچنان بیش از نیمی از ذخایر خونی خود را از طریق مدل‌های جایگزین یا پولی تأمین می‌کنند. به‌طور کلی، اهدای داوطلبانه در کشور‌های پردرآمد رایج‌تر است؛ اما روند رو به رشدی در کشور‌های با درآمد متوسط و پایین برای گذار به این مدل مشاهده می‌شود. این تغییر جهت، گامی مهم در مسیر افزایش ایمنی، عدالت در دسترسی، و پایداری نظام سلامت جهانی تلقی می‌شود. در ادامه این مطلب، جزئیات بیشتری درباره این سه نظام اهدای خون، شرح داده خواهد شد.
نظام اهدای خون داوطلبانه
یکی از مزایای مهم نظام اهدای داوطلبانه این است که در آن اهداکنندگان، انگیزه‌ای برای پنهان‌کاری یا ارائه اطلاعات نادرست درباره سوابق پزشکی یا عوامل پرخطر خود ندارند، چراکه انگیزه اصلی آنها کمک به بیماران و عمل به مسئولیت انسانی است، نه دریافت پاداش مالی. در نتیجه، خون‌های اهدایی در این نظام از نظر ایمنی نیز در سطح بالاتری قرار دارند و خطر انتقال بیماری‌های عفونی به حداقل می‌رسد.
علاوه‌بر آن مطالعات نشان داده‌اند که کشور‌هایی که از نظام اهدای خون مبتنی بر داوطلب استفاده می‌کنند، بیشترین منابع خون کافی و پایدار را دارند. طبق گفته سازمان بهداشت جهانی، کشور‌هایی که اهدای خون صددرصد داوطلبانه دارند، نسبت بالاتری از اهداکنندگان منظم خون دارند. همچنین روند صعودی در درصد اهدای خون منظم نیز وجود داشته است. اهداکنندگان داوطلب معمولاً بیشتر از هر نوع اهداکننده دیگری خون می‌دهند، به همین دلیل بیمارستان‌ها برای حمایت از بیماران در هر زمانی که به آن نیاز دارند، مجهزتر هستند. کشور‌هایی که دارای نظام داوطلبانه هستند، اغلب می‌توانند برای غلبه بر فاجعه و تراژدی با هم متحد شوند؛ چیزی که در طول همه‌گیری ویروس کووید-۱۹در برخی کشورها دیده شد.
گرچه نظام انتقال خون مبتنی بر اهدای داوطلبانه به‌عنوان ایمن‌ترین و اخلاقی‌ترین شیوه در جهان شناخته می‌شود، اما مانند هر نظام دیگری با چالش‌ها و محدودیت‌هایی نیز همراه است که نمی‌توان از آنها چشم‌پوشی کرد. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، عدم تطابق گروه‌های خونی مورد نیاز با گروه‌های خونی اهداکنندگان در دسترس است. گاه ممکن است افراد داوطلب در زمانی خاص برای اهدای خون حضور نداشته باشند یا گروه خونی آنان با نیاز موجود تطابق نداشته باشد؛ موضوعی که می‌تواند روند درمان را با تأخیر مواجه کند.
مشکلات مربوط به غربالگری خون نیز، هرچند نادر، اما همچنان از دغدغه‌های جدی است. در مواردی ممکن است خون اهدایی در دوران موسوم به «دوره پنجره» باشد؛ زمانی که فرد آلوده به ویروسی مانند HIV یا هپاتیت است، اما آزمایش‌ها هنوز قادر به شناسایی آن نیستند. همچنین احتمال خطای انسانی یا نقص در تجهیزات آزمایشگاهی نیز هرچند اندک، اما وجود دارد.
در کنار این موارد، اهدای مکرر خون در برخی افراد اهداکننده ممکن است منجر به بروز عوارضی، چون کم‌خونی، ضعف یا کاهش سطح آهن بدن شود؛ به‌ویژه اگر بازه‌های زمانی اهدای خون به‌درستی رعایت نشود یا بدن فرد آماده این فرایند نباشد. در نهایت، باید به هزینه‌های اجرایی نظام اهدای خون داوطلبانه اشاره کرد، در این نظام‌ها فرایند جمع‌آوری، آزمایش، نگهداری و توزیع خون، مستلزم صرف هزینه‌های قابل توجهی برای مراکز درمانی و سازمان‌های انتقال خون است؛ هزینه‌هایی که در صورت نبود حمایت کافی، ممکن است پایداری نظام را تهدید کند.
نظام اهدای خون پولی
در یک نظام مبتنی بر پرداخت پول برای اهدای خون، دسترسی به خون و فرآورده‌های خونی به میزان توانایی مراکز انتقال خون در جذب اهداکنندگان در ازای پرداخت مالی وابسته می‌شود. این وابستگی می‌تواند باعث کاهش پایداری و اعتمادپذیری تأمین خون در مواقع بحرانی شود، چرا که ممکن است در شرایط خاص-مانند بحران‌های اقتصادی، بیماری‌های واگیردار یا بلایای طبیعی-تمایل یا امکان اهدای به‌شدت کاهش یابد. در نتیجه، تامین خون مورد نیاز بیماران به یک چرخه وابسته به منافع مالی تبدیل می‌شود، نه مسئولیت‌پذیری اجتماعی یا اخلاقی.
علاوه بر این، پرداخت پول می‌تواند منجر به افزایش هزینه‌های کلی نظام سلامت شود. زیرا هزینه تأمین، جمع‌آوری، غربالگری و نگهداری خون پرداختی معمولاً بالاتر از نظام‌های داوطلبانه است. این افزایش هزینه نهایتاً می‌تواند به دوش بیماران یا بیمه‌ها منتقل شود و دسترسی گروه‌های کم‌درآمد به خدمات حیاتی درمانی را محدودتر کند.
نظام‌هایی که در آنها به اهداکنندگان در ازای اهدای خون پول پرداخت می‌شود، گرچه ممکن است در ظاهر به عنوان روشی برای افزایش میزان عرضه تلقی شوند، اما در عمل می‌توانند به نوعی استثمار مدرن تبدیل شوند. این موضوع به‌ویژه برای افرادی که از نظر مالی در مضیقه هستند، نگران‌کننده‌تر است. در چنین شرایطی، افراد ممکن است نه از روی میل و آگاهی، بلکه صرفاً به دلیل نیاز شدید اقتصادی، اقدام به فروش خون خود کنند؛ حتی در مواقعی که این کار ممکن است سلامت جسمی یا روانی آنها را به خطر بیندازد.
زمانی که نیاز مالی به نیروی محرک اصلی برای انجام چنین کار‌هایی تبدیل می‌شود، مرز میان انتخاب آزادانه و اجبار اقتصادی از بین می‌رود. افراد ممکن است بدون دریافت مشاوره پزشکی کافی یا بررسی‌های لازم سلامت، صرفاً به‌خاطر دریافت مبلغی اندک، بار‌ها و بار‌ها خون خود را اهدا کنند. در بلندمدت، این روند می‌تواند به افت کیفیت سلامت عمومی، افزایش نابرابری اجتماعی، و ایجاد بازار‌های غیررسمی و خطرناک منجر شود.
همچنین، پرداخت پول به اهداکنندگان ممکن است اصل نوع‌دوستی و مسئولیت اجتماعی را که در اهدا به‌صورت داوطلبانه و بدون چشمداشت وجود دارد، تضعیف کند. در نظام‌هایی که اهدای به‌صورت داوطلبانه انجام می‌شود، انگیزه اصلی افراد کمک به همنوع و ارتقای سلامت عمومی جامعه است، نه منافع شخصی یا مالی.
در نتیجه، لازم است سیاستگذاران و مسئولان حوزه سلامت با در نظر گرفتن اصول اخلاقی، اجتماعی و پزشکی، چارچوب‌هایی ایجاد کنند که از استثمار افراد آسیب‌پذیر جلوگیری کرده و در عین حال، نیاز نظام‌های درمانی به منابع حیاتی مانند خون را نیز برطرف نمایند. ایجاد نظام‌هایی بر پایه اهدا‌های داوطلبانه، همراه با آموزش عمومی، حمایت‌های اجتماعی و اقتصادی از قشر‌های آسیب‌پذیر، می‌تواند راه‌حلی انسانی‌تر و پایدارتر باشد.
نظام اهدای خون خانوادگی یا جایگزین
یکی از مهم‌ترین آسیب‌هایی که اهدای خون خانوادگی یا جایگزین دارد، این است که ممکن است یک نظام پرداخت مخفی برای اهدای خون ایجاد شود که در آن پرداخت مالی یا سایر اشکال پرداخت، توسط خانواده‌های بیماران انجام می‌شود. علاوه‌بر آن، بر اساس تحقیقاتی که انجام شده است، در نظام‌های خانوادگی یا جایگزینی، اهداکنندگان خون تمایل کمتری دارند که درباره شرایط پزشکی یا سایر عواملی که احتمالا مانع از اهدای خون آنها می‌شود، اطلاع‌رسانی کنند.
همچنین در نظام‌های خانوادگی یا جایگزینی برای تأمین خون، خانواده‌ها ممکن است با موانع مالی قابل توجهی برای تأمین هزینه‌های مربوط به یافتن و جبران اهداکنندگان خارج از نظام مراقبت بهداشتی رسمی روبه‌رو شوند، این وضعیت می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد بازار سیاه برای خون اهدایی شود و حتی باعث شود برخی افراد از مراجعه به پزشک یا دریافت خدمات درمانی صرف‌نظر کنند. از سوی دیگر، در این نظام، افرادی که از سوی خانواده طرد شده‌اند یا خویشاوند زنده‌ای ندارند، در موقعیت بسیار دشواری قرار می‌گیرند. این افراد در شرایطی که باید تمرکز اصلی‌شان بر روند درمان و بهبودی باشد، ناچارند انرژی زیادی را صرف یافتن اهداکننده کنند و همین امر فشار روانی مضاعفی بر آنها وارد می‌کند.
گزارش از فاطمه غریبی