مؤلفه‌های تاب‌آوری نهادی در جنگ اخیر چه مواردی هستند؟
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، سومین نشست از سلسله‌نشست‌های «همبستگی اجتماعی و دفاع ملی»، با موضوع تاب‌آوری اجتماعی اقتصادی و با حضور یگانه موسوی، علی اکبر تاج مزینانی و ارغوان فرزین معتمد، یکشنبه ۲۲ تیر از ساعت ۱۰ تا ۱۲ در موسسه کار و تامین اجتماعی برگزار شد. این سلسله‌نشست‌ها با همت انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، موسسه کار و تامین اجتماعی و معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برپا شده است.
دکتر علی‌اکبر تاج مزینانی؛ عضو هیئت علمی و رئیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی در این نشست اظهار کرد: تاب‌آوری اجتماعی به توانایی جامعه برای مواجهه با شوک‌ها گفته می‌شود. یعنی زمانی که بر اساس حوادث طبیعی و یا در اثر جنگ اختلال به وجود می‌آید، جامعه چقدر توانایی و ظرفیت برای بهبود یافتن از نتایج منفی آن شوک دارد تا بتواند کارکردهایش را حفظ کند، انسجام اجتماعی را حفظ و به جلو حرکت کند.
وی افزود: تاب‌آوری فقط بحث بقا نیست؛ یک جامعۀ دیگر متولد می‌شود و قادر است در جهت رشد و شکوفایی قدم بردارد. ظرفیت تطبیق‌پذیری به نهاد‌های جامعه برمی‌گردد و نهاد‌ها چقدر می‌توانند کارکردهایشان را انجام دهند. این نهاد‌ها شامل دولت، سمن‌ها، بازار و... هستند و این نهاد‌ها چقدر می‌توانند خود را بازسازماندهی کرده و با شرایط جدید تطبیق دهند و چقدر می‌توانند راه‌حل‌های جدیدی برای مواجهه با مسائل کشف کنند.
تاج مزینانی اظهار کرد: تاب‌آوری نهادی در دل تاب‌آوری اجتماعی به این شکل معنا می‌شود که یک سازمان چقدر می‌تواند در زمینه پیشگیری و بازیابی در مواجهه با شوک موفق عمل کرده و کارکرد‌های خود را انجام دهد. عناصری که برای تاب‌آوری نهادی گفته می‌شود را باید با کارکردهایشان سنجید. عنصر اول، پیش‌بینی است. آقای دکتر ربیعی یک کتاب تحت عنوان غافل‌گیری دارند که یک بعد غافل‌گیری این است که آیا نهاد‌های مختلف پیش‌بینی کرده‌اند که جنگ می‌شود یا نه؟ عنصر دوم، انطباق و سازگاری است؛ یعنی توانایی تغییر راهبرد‌ها و ساختار‌ها در شرایط چالشی. چقدر قابلیت سازگاری و انطباق با شرایط چالشی وجود دارد؟ آیا نظام آموزشی این انعطاف‌پذیری را دارد که به سرعت از آموزش حضوری به سمت مجازی برود؟ آیا نظام درمان اگر ساختارهایش بهم خورد، توانایی انطباق دارد؟
رئیس دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: عنصر سوم بازیابی است. آیا نهاد‌ها بعد از دوره شوک می‌توانند بازیابی شوند یا خیر. عنصر چهارم آمادگی است، این مورد شامل داشتن برنامه و تمرین برای مقابله است. آیا بیمه‌ها و صندوق‌های جبران خسارات از قبل این آمادگی را در طول دوره ثبات داشته‌اند؟ عنصر پنجم نیز چابکی است؛ میزان سرعت و اثر بخشی در پاسخ به بحران. آیا به همان اندازه که در جایگزینی فرماندهان شهید سرعت بود، در خدمات اجتماعی هم این سرعت وجود دارد؟ در بحث دورکاری، ما شاهد هستیم که در دوران کرونا و آلودگی، کارمندان دولت تحت عنوان دورکاری تعطیل می‌شوند. فقدان ارزیابی نتایج دورکاری نیز مسئله دیگری است. گزارشی از این دورکاری‌ها هست؟ آیا کار مردم متوقف شده یا انجام شده است؟ زیرساخت‌های دیجیتال برای این دورکاری‌ها چقدر پوشش داشته‌اند؟
وی تصریح کرد: اینها ابعاد مهمی از تاب‌آوری اجتماعی هستند. باید یک بازاندیشی انجام دهیم و ببینیم که نهاد‌های مختلف اجتماعی چقدر این تاب‌آوری را در این شرایط داشته‌اند. سیاستگذاری اجتماعی و رفاهی نقش اصلی‌اش در همین مواقع است. رفاه اجتماعی هم بحث پیشینی دارد و هم نقش پسینی و ترمیمی در بحران‌های اقتصادی و شوک‌ها می‌تواند نقش سپر را ایفا کند.
تاج مزینانی در پایان یادآوری کرد: باید توجه داشت که در شرایط بحرانی، مشکلات جدی‌ای در تأمین نیروی انسانی به وجود می‌آید. یکی از این مشکلات، کمبود پرستار و متخصصین به ویژه پزشکان بیهوشی است. مهاجرت نیروی انسانی نیز به این مشکل دامن زده است و باعث شده است که در زمان بحران، تعداد کادر درمانی به شدت کاهش یابد که این امر فشار بیشتری بر روی سیستم بهداشت و درمان وارد می‌کند.
آسیب‌پذیری و تاب‌آوری
در بخش دیگری از این جلسه، دکتر یگانه موسوی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور در آسیب‌پذیری و تاب‌آوری اظهار کرد: هر کشوری با مسئله آسیب‌پذیری و تاب‌آوری رو‌به‌رو است. همه کشور‌های جهان با این تکانه‌ها مواجه هستند و بسیاری از آنها نیز به طور موفقیت‌آمیز می‌توانند از آن عبور کنند. ما انواع آسیب‌پذیری داریم؛ فیزیکی، اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی که هرکدام از اینها زیرشاخص‌هایی دارند.
وی دربارۀ شاخص‌های آسیب‌پذیری اقتصادی گفت: بانک توسعه کارائیب و سازمان ملل متحد و پژوهشگر فوق‌العاده بریگوگلیو در این حوزه کار کرده‌اند. درجه‌ی باز بودن اقتصاد خودش خیلی مهم است و آیتم‌های دیگر هم به همین برمی‌گردد. به عبارت دیگر، چقدر تحت تأثیر تکانه‌های خارجی می‌توانید قرار بگیرید. در بحث‌های امروزه بسیاری از شاخص‌ها چندوجهی هستند. تاب‌آوری ابتدا از فیزیک به علوم انسانی آمده و سپس به زمینه‌های محیط‌زیستی منتقل شده و در نهایت وارد علوم اجتماعی و انسانی شده است. در فیزیک، تاب‌آوری یعنی ظرفیت یک سیستم برای بقا، سازگاری و رشد در مواجهه با تغییرات و بی‌ثباتی‌ها. تاب‌آوری، هرچه قدرت پیش‌بینی بیشتری داشته باشد، هوشمندتر است.
این پژوهشگر اجتماعی اظهار کرد: در بحث تاب‌آوری، یک تاب‌آوری ملی داریم که زیرسیستم‌ها را با توجه به سطح جهانی می‌بیند و یک بحث دیگر هم تاب‌آوری را در سطح خرد، کلان و میانی می‌بینند. در سطح کلان، اقتصاد را می‌بینند؛ در سطح میانی، برخی سازمان‌ها را مشاهده می‌کنند و در سطح خرد، خانواده‌ها را بررسی می‌کنند. برای اولین بار، تیرنی در سال ۱۹۹۷ این نظریه را مطرح کرده است. یک کشور سنگاپور را داریم که با وجود آسیب‌پذیری بالای خود، تاب‌آوری بالایی نیز دارد. در ایران، متاسفانه تنها در سال‌های ۹۴ تا ۹۶ که برجام بود، تاب‌آوری ما بیشتر از آسیب‌پذیری بود و متاسفانه بعد از آن، دوباره آسیب‌پذیری بیشتر شد.
مفهوم توسعۀ تاب‌آور
در بخش دیگری از این نشست، دکتر ارغوان فرزین معتمد؛ پژوهشگر اقتصادی اظهار کرد: توسعه تاب‌آور به توسعه‌ای گفته می‌شود که مردم، نظام‌های اجتماعی-اقتصادی و زیست‌محیطی را قادر می‌سازد تا با یک رویداد، روند یا اختلال مخاطره‌آمیز مقابله کنند و در پاسخ با بازسازماندهی، عملکرد و هویت و ساختار اصلی خود را حفظ کنند، در حالی که همزمان ظرفیت سازگاری را نیز حفظ می‌کنند. تاب‌آوری اقتصادی در سطح کلان منظورمان توانایی تاب‌آوری کل نظام اقتصادی است. تاب‌آوری اقتصادی در سطح خرد نیز متمرکز بر خانوار‌ها و بنگاه‌ها است.
وی افزود: اثراتی که در سطح کلان وارد می‌شود از تورم گرفته تا افزایش فشار بر بودجه عمومی را در پی دارد. وقتی اتفاقی مثل جنگ که یک شوک است می‌افتد، اثرات خیلی زیادی دارد. این اتفاق به رشد اقتصادی ضربه می‌زند و در هر بحرانی ممکن است شغل‌ها جا به جا شود؛ مثلا در بحران کووید یک‌سری کار‌ها به سمت دورکاری رفتند. آسیبی که به زیرساخت‌ها وارد می‌شود و هزینه‌هایی که ایجاد می‌کند نیز قابل توجه است. هزینه‌های روانی که بر مردم وارد می‌شود و بازیابی این هزینه‌ها، هزینه‌بر است. همچنین، ریزش شغل خواهیم داشت. دامنه‌ای از اثرات منفی می‌تواند وجود داشته باشد، از جمله گسترش فقر.
جنگ به تشدید فقر می‌انجامد
ارغوان فرزین معتمد ادامه داد: ما در گزارش جهاتی در سال ۲۰۲۴ تمرکز بر روی فقر و تخاصمات داریم. برای مثال، در جنگ اوکراین و دیگر مناطق، شاخص فقرِ چندبُعدی شدیدتر بوده است. تخمین‌های دقیقی از اثراتی که این جنگ ۱۲ روزه داشته نداریم، اما پیش‌بینی‌هایی انجام شده است. در سطح کلان، در زمینه تأمین و واردات، باری که بر روی دولت می‌آید بسیار زیاد است. در سطح خرد هم بسیاری از کسب‌وکار‌ها به خاطر قطعی اینترنت ضربه دیدند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که بیش از ۲۰۰ هزار کسب‌وکار اینترنتی آسیب دیده‌اند که به معنای تأثیر منفی بر روی حدود دو میلیون شغل است.
وی افزود: ما، چون تحریم داشتیم، تاب‌آوری‌ای داشتیم و به اقتصاد داخلی متکی شدیم. به طور خودکار، یک مقدار تاب‌آوری داریم و در دوره‌ی کووید دیدیم که شاید بهتر از بسیاری از کشور‌های دیگر توانستیم تاب‌آوری نشان دهیم. اما در عین حال، در آن زمان گردشگری داخلی وجود داشت، اما اکنون این ضربه خورد و پرواز‌ها لغو شد. نمونه‌ای از این را در تعدیل نیروی علی‌بابا می‌بینیم که اعلام کرد ۸۰ درصد تعدیل نیرو کرده و افت شدید درآمد داشته است.
این پژوهشگر اقتصادی تأکید کرد: اختلال در شبکه اینترنتی و عدم کارکرد جی‌پی‌اس نیز به افت درآمدی منجر شده است. وقتی اضطراب جمعی اتفاق می‌افتد، همین اضطراب خود را در شکلی از رفتار اقتصادی نشان می‌دهد. مثلا مردم هجوم می‌آورند به بانک‌ها و حساب‌هایشان را می‌خواهند خالی کنند. در بانک پارسیان شاهد بودم که مردم به شدت برای خالی کردن حساب‌هایشان و صندوق‌های امانات هجوم می‌آوردند. مردم نگران بودند و می‌رفتند نان می‌خریدند، چون می‌ترسیدند اتفاق بدتری بیفتد یا حتی پمپ بنزین‌ها شلوغ می‌شد.
نمی‌توان فقط به همبستگی اجتماعی امیدوار بود
ارغوان فرزین معتمد در بخش دیگری از سخنان خود گفت: امنیت سایبری بسیار اهمیت دارد. قطع اینترنت یا فیلترینگ راه‌حل نیست، چون باعث ریزش شغل و ناامنی شغلی می‌شود. بسیاری از خدمات در بستر پلتفرم‌های دیجیتال هستند و همین فیلترینگ و قطع اینترنت باعث ناامنی شغلی می‌شود که خود این چالش اقتصادی می‌تواند همبستگی اجتماعی و اقتصادی را تحت‌الشعاع قرار دهد. بنابراین، نمی‌توان فقط به همبستگی اجتماعی امیدوار بود. اینها در هم‌تنیدگی‌هایی دارند که نمی‌توان فقط به یک عامل اکتفا کرد، مثلاً بگوییم همبستگی اجتماعی اتفاق افتاده است. اما اگر جنگ طولانی‌تر می‌شد یا قطعی و اختلال اینترنت بیشتر می‌شد، کسب‌وکار‌های بیشتری تحت‌الشعاع قرار می‌گرفتند که این خود به یک اقدام امنیتی تبدیل می‌شود. سیاست‌گذاران باید به این توجه کنند و برای حل آن اقدامی کنند. در عصر پساجنگ، دیجیتالی‌سازی بدون امنیت سایبری معنا ندارد و هرگونه تحول دیجیتال باید بر پایه اعتماد، حفاظت و تاب‌آوری باشد.
وی دربارۀ مؤسسات نیز اظهار کرد: شکل‌دهی و سازمان‌دهی موسساتی که در این شرایط تاب می‌آورند و مشکلی برایشان پیش نمی‌آید، این است که بر اساس یک بسیج محلی و انسجام اجتماعی شکل گرفته‌اند و در دوران بحران به این موسسات کمک می‌کند تا از بحران عبور کنند. چالش‌هایی که موسسات مالی خرد در زمان جنگ با آن مواجه می‌شوند عبارتند از: کاهش درآمد مشتریان، ضعف در ارائه خدمات توسط دولت، آوارگی مشتریان، تعطیلی موقت شعب، و رقابت موسسات با یکدیگر. در اینجا، پتانسیل‌های منعطف موسسات می‌تواند به آنها کمک کند تا از بحران عبور کنند.
این پژوهشگر اقتصادی به خودیاری نیز اشاره کرد و گفت: در هند در زمان کووید، گروه‌های خودیاری به پیشگیری و درمان کمک کردند و فشار مالی و سیاستگذاری را از دوش دولت کاهش دادند.
گزارش از محدثه نادری