به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، ایران، میزبانی یکی از بزرگترین جمعیت‌های مهاجر و پناهنده شهری را دارد و حدود چهار دهه است که پذیرای میلیون‌ها پناهنده و مهاجر افغان بوده‌ است. بنابر آمارهای سازمان ملل متحد، 762 هزار  پناهنده ثبت‌شده، حدود 586 هزار دارنده گذرنامه افغانستان با روادید ایران و حدود 550 هزار افغانی فاقد مدرک، از سوی دولت شناسایی شده­ است و در ایران به‌سر می‌برند. اما این آمارها بنابر اذعان سازمان‌های غیردولتی و برخی از ارگان‌های دولتی بسیار فراتر از داده‌‎های رسمی است و از سکونت حدود 5 تا 7 میلیون مهاجر افغان در کشور حکایت دارد. 

 این حجم بالا از جمعیت مهاجر و پناهنده، مسلماً مسئولیت گسترده‌­ای را نیز برای نظارت، حمایت و کمک می‌­طلبد. درصد قابل توجهی از این جمعیت را در ایران، افراد آسیب‌­پذیر تشکیل می‌­دهند. افرادی که به شدت نیازمند حمایت و حفاظت نیز هستند. سازمان­‌ها و خیریه‌­ها در ایران در کنار دولت به ارائه خدمات به این افراد می‌­پردازند. اما منابع مالی محدود، کفاف ارائه خدمات کافی به این تعداد از بهره‌­مندان را نمی‌­دهد. بنابراین و با توجه به اصل مسئولیت بین­‌المللی حفاظت برای پناهندگان و مهاجران، لزوم جذب کمک­‌های مالی بین­‌المللی ضروری است. اما ایران و به تبع آن موسسات غیردولتی و خیریه‌­ها درصد کمک بسیار کمتری را از جامعه­‌جهانی، دریافت می­‌کنند. برای روشن‌شدن بیشتر این مسئله، مقایسه حجم کمک آموزشی به ترکیه و ایران در ازای پناهندگان و مهاجران قابل تامل است. تنها در قسمت آموزش و برای سال 1401 دولت ایران بالغ بر 300 میلیون دلار صرف آموزش کودکان افغان کرده‌ است و میزان کمک جهانی به ایران برای آموزش کودکان تنها 17 میلیون دلار بوده‌ است [1]. دولت ترکیه تا سال گذشته بالغ بر دو میلیارد دلار [2] را برای خدمات به سه میلیون پناهنده سوری از اتحادیه اروپا دریافت کرده که البته کمک سایر کشورها و سازمان­‌های بین­‌المللی به ترکیه بسیار فراتر از این مبلغ می‌­باشد.

حمایت بدون تبعیض از سوی مؤسسات غیردولتی داخلی

در شرایط سخت اقتصادی و فشار تحریم‌های یکجانبه، سمن‌ها و خیریه‌های فعال در حوزه آسیب‌های اجتماعی، امداد و نجات، آموزش و توانمندسازی، هزاران مهاجر و پناهنده افغان را در سطح کشور تحت پوشش خود قرار داده‌اند. آنان با تکیه بر منابع داخلی و محدود خود، در کنار حمایت مردمی، توانسته­‌اند در جهان تبعیض‌­آمیز امروز بدون هیچ­گونه منت، گروه­‌های آسیب­‌پذیر مهاجر و پناهنده را تحت پوشش قرار دهند.  بنابر اذعان سمن‌های داخلی، در حوزه کودکان کار و آسیب‌های اجتماعی، درصد بالایی از بهره‌­مندان را اتباع خارجی تشکیل می‌دهند، بنابر تحلیل و شواهد نگارنده، این مسئله در شهرها و استان‌های شرقی ما وسعت بیشتری به خود گرفته است و تقریباً حدود 70 درصد خدمات به اتباع اختصاص داده‌ می‌شود. همچنین آمارهای اخیر آموزش و پروش حکایت از حضور نزدیک به  700 هزار دانش‌آموز افغان در مدارس دولتی دارند، مسلماً درصد بالایی از این تعداد دانش‌­آموز مهاجر که عمدتاً در مناطق کم‌برخوردار به سر می‌­برند، از خدمات خیرین مدرسه‌ساز و یا سایر خدمات آموزشی نیز برخوردار می‌شوند. با توجه به این مسائل، جای بسی مباهات است که موسسات خیریه غیردولتی ما قادر بوده‌­اند تا بدون تفکیک ملیتی و قومیتی برای ماموریت­‌های خود به همه مراجعانشان خدمات بدهند.

مقایسه‌­­ای اجمالی:

کمک‌­های مالی و مادی بین­‌المللی برای مهاجران و پناهندگان بخشی از وظیفه و مسئولیت بین المللی است[3] که جامعه جهانی برای خود تعریف کرده‌­است. این حمایت مادی در سه بخش به پناهندگان و مهاجران در کشورهای میزبان،  اختصاص داده می­شود. 

1. کمک مالی مستقیم دولت­ها یا اتحادیه­‌ها (اتحادیه اروپا، شورای همکاری خلیج­ فارس و ....) به دولت­‌های میزبان
2.  کمک و حمایت مالی آژانس‌­های سازمان ملل متحد و شرکایش به دولت‌ها به صورت مستقیم (کمک به دولت) یا به صورت غیر مستقیم (کمک به سمن­‌ها)
3. کمک مالی و حمایت از طرف سازمان‌های بین‌­المللی به سازمان­‌های غیر دولتی فعال در زمینه پناهندگان و مهاجران

در کشورهای همسایه ما یعنی پاکستان و ترکیه که از قضا و همانند ایران دارای بزرگترین جمعیت­‌های مهاجر و پناهنده هستند، سازمان­‌های غیردولتی و خیریه‌ها به صورت مستقیم و غیر مستقیم از هر سه بخش از این کمک­‌ها در ابعاد چندین میلیون دلاری برخوردارند. زیرا پروژه‌های خود را یا به صورت مستقیم از دولت­های متبوعشان و از  همین منابع بین‌­المللی دریافت می­‌کنند و یا خود به صورت مستقیم از منابع خارجی برای دریافت کمک و حمایت استفاده ­می­‌کنند. (لازم به ذکر است که دریافت کمک ­بین‌­المللی مخصوصا در زمینه فقر زدایی و ارتقا آموزش تنها مختص مهاجران و پناهندگان نیست. برای مثال سازمان­های غیر دولتی در پاکستان، سالانه از میلیون­ها دلار کمک خارجی برای فعالیت در زمینه های مختلف بهره می‌­جویند.)

در ایران و به اذعان بسیاری از کارشناسان، تنها کمک ­خارجی که سازمان­‎های غیردولتی می­‎توانند دریافت کنند، در بخش مهاجران و پناهندگان است. اما این مبالغ نیز، آن­چنان ناچیز و کم است که به سختی کفاف 20 تا 30 درصد پروژه‌‎های حمایتی موسسات غیر دولتی را می­‎دهد. خیریه­‎های ایرانی نیز، به طور کلی و برخلاف همتایانشان در سایر نقاط دنیا، ساز و کار و اجازه دریافت کمک بین­‌المللی را به صورت مستقل ندارند. در جایی که همتایان موسسات ایرانی در کشورهای همسایه با پروژ­ها و درآمدهای میلیون دلاری به ارائه خدمات محدود به مهاجران و پناهندگان می­‌پردازند، سازمان­‌های ایرانی با کمک­‌های بسیار محدود خارجی (در حدود چند هزار دلار یا کمتر) و با تکیه بر امکانات داخلی، ده­‌ها هزار مهاجر و پناهنده را تحت پوشش خود می‌دهند. برای مثال، در سال 2023 سازمان­‌های بین‌المللی بالغ بر 82 میلیون دلار به سازمان­‌های غیر دولتی پاکستانی کمک­ کرده­‌اند. لازم به ذکر است که دولت پاکستان برخلاف دولت ایران برای مهاجرین و غیر پناهندگان، هیچ هزینه­‌ای را صرف نمی­‌کند.

 بر اساس سایت اداره اتباع و مهاجرین، در حال حاضر تنها 8 سمن داخلی برای سال جاری، پروژه در حال اجرا با مشارکت کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد و برخی سازمان­‌های بین‌المللی را دارند. همچنین بر طبق یافته‌های نگارنده، کل مبلغ دریافتی این موسسات از کمک جهانی، همانند کمکی که دولت دریافت می­‌کند بسیار محدود و ناچیز است.  (در حدود چند هزار دلار برای هر یک از این 8 موسسه). این درحالی است که در پاکستان بالغ بر 400 سازمان غیردولتی و خیریه از کمک مستقیم بین‌­المللی استفاده می­‌کنند، کمکی که معمولاً برای هر پروژه حداقل 500 هزار دلار است. در ترکیه بیش از سه هزار موسسه غیر دولتی با منابع خارجی به فعالیت برای مهاجران و پناهندگان می‌­پردازند. یافته‌ها نشان می‌دهد که بودجه پروژه‌های موسسات خیریه در ترکیه از سیصد یا پانصدهزار دلار شروع شده و به سه میلیون دلار بسته به وسعت جغرافیای پروژه می‌رسد.

سخن‌­آخر

 با توجه به خلأ آمار رسمی در کشور نمی­‌توان به صورت دقیق میزان منابع بین­‌المللی از طرف غیردولتی‌­ها را برای ارائه خدمات به مهاجران و پناهندگان افغان، اندازه‌­گیری کرد،  اما با استناد به گزارش­‌های غیر رسمی و مطالعه میدانی از درصد بالای بهره‌­مندان این موسسات، می­‌توان به طور قطع گزارش داد که مهاجران و پناهندگان افغان درصد بسیار بالایی از خدمات اجتماعی، آموزشی و توانمندسازی خیریه­‌ها و سمن­‌های ایرانی را به خود اختصاص داده‌­اند. 

 در مقابل موسسات و خیریه‌­های داخلی نیز با اتکا به باورهای انسانی و دینی خود بدون هیچ تبعیضی به مراجعان و افراد تحت پوشش خود خدمات می‌دهند. ایمان به اصل نیکوکاری، نیروی محرکه خیریه­‌ها و سمن­‌های مردمی است که با اتکا به منابع محدود و کم داخلی، هزاران کودک، زن و مرد مهاجر و پناهنده را تحت پوشش قرار داده‌­اند. اما در این میان ظرفیت و ساز و کار قانونی به موسسات داخلی این اجازه را نمی‌­دهد تا نسبت به مطالبه برای منابع مالی بین‌­المللی با توجه به حجم خدماتشان اقدام نمایند. این وظیفه و مسئولیت دولت­‌هاست که  اول، با میدان دادن به فعالیت‌­های ترویجی موسسات در سطح جهانی، به آن­‌ها در جهت جذب منابع خارجی کمک کند و دوم با دیپلماسی بتواند راه ورود کمک­‌ها را به ایران و به نفع مهاجران باز نماید. 

منابع:

HAMI Educational Brochure-Afghan refugees in Iran 2023

https://civil-protection-humanitarian-aid.ec.europa.eu/where/europe/turkiye_en#:~:text=Since%202012%2C%20the%20EU%20has,more%20than%20%E2%82%AC2.3%20billion-

http://www.tehranatba.ir/fa/sh-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1

http://www.tehranatba.ir/fa/sh-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1

https://www.unhcr.org/asia/news/press-releases/unhcr-provides-cash-assistance-over-1-million-afghan-refugees-pakistan-0

https://www.rescue.org/press-release/almost-500000-returning-afghans-desperate-need-food-shelter-and-employment-survive

https://www.unhcr.org/sites/default/files/2023-06/CRP-11-Note-international-protection-87-SC-English.pdf

گزارش از زهرا میرابیان