به گزارش پایگاه خبری تحلیلی ایران، قسمت یازدهم پادکست نیک‌آوا به زندگی و کارهای عام‌المنفعه حاج حسین‌ آقا ملک، بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک اختصاص دارد. در این بخش که با گفت‌وگو با متخصصان و پژوهشگران تاریخی نیز همراه است، مجید غلامی و انسیه افغان، پژوهشگران و گویندگان پادکست، ضمن ارائۀ شرح مختصری از سابقه خاندانی حسین ملک، از اقدامات نیکوکارانه او سخن گفته‌اند.

زندگی و زمانه خاندان ملک‌التجار

 حسین ملک، فرزند محمدکاظم و نواده مهدی‌خان ملک‌التجار از خاندان‌های بانفوذ و محتشم تبریز در دوره قاجاریه بود. حاج محمدکاظم ملک‌التجار – پدر حسین‌ آقا ملک - در تبریز به دنیا آمد. او که شاگرد پهلوان ابراهیم یزدی بود، به عنوان پهلوان تهران شناخته می‌شد و قرار بود پس از مرشد خود، به جانشینی او برسد. با این حال پس از مرگ پدر – مهدی‌خان ملک‌التجار- در سال 1250 خورشیدی، وقتی فرمان ملک‌التجاری به نام او صادر شد، عرصه ورزش پهلوانی را رها کرد و به شغل موروثی خود یعنی تجارت بازگشت. 

 در این دوره، تجار از جمله طبقات اجتماعی بانفوذ به شمار می‌رفتند که به لطف رابطه با دیگر طبقات قدرتمند از جمله دربار و علمای دینی، در بطن تحولات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی قرار داشتند. محمدکاظم ملک‌التجار روابط خود با میرزا علی‌اصغرخان اتابک را حفظ کرد و با تکیه بر تلاش‌های پدر بر میزان ثروت خود افزود به نحوی که قادر بود مبلغ 80 هزار تومان برای خریدن فرمان حکومت ایالت خراسان به شاهزاده مؤیدالدوله قرض دهد. به گفته پژوهشگران در این زمان ثروت ملک‌التجار با میزان دارایی امین‌الضرب و تجارتخانۀ تومانیانس برابر بود. 

 یکی از نقاط عطف زندگی محمدکاظم ملک‌التجار، رهسپاری به خراسان به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار برای رسیدگی به امور مالی یکی از تجار ورشکسته بود. در این مأموریت او بخش زیادی از زمین‌های متعلق به شاهزاده رکن‌الدوله را که به این تاجر مقروض بود، برای خود خریداری کرد. زمین‌هایی که بعدها پشتوانه فعالیت‌های فرهنگی فرزندش حسین را فراهم ساخت. موقعیت مالی و ثروت ملک‌التجار به نحوی بود که او بخشی از هزینه سفر ناصرالدین‌میرزای ولیعهد به تهران برای جلوس به تخت شاهی را تقبل کرد و پس از آن در اثر مرحمت ملوکانه به پایتخت آمد.

نگاه متفاوت حسین آقا ملک به امور خیر

 حسین آقا ملک در عمر 101 ساله خود، دوره حکمرانی پنج پادشاه و دو جنگ جهانی را تجربه کرد. او که در خانواده‌ای سنتی بزرگ شده بود، علاوه بر درس‌آموزی در نزد استادانی چون میرزا ابوالحسن جلوه، به صورت پنهانی و برخلاف میل و اراده پدر به مدرسه آلیانس رفت و زبان فرانسه آموخت. 

  به گفته نوشاد رکنی، در مجموعه ملک، آثار برجای‌مانده از دو شخصیت یعنی کمال‌الملک و میرزا تقی‌خان امیرکبیر جایگاه ویژه‌ای دارد. دو فرد تأثیرگذاری که هریک در ایام حیات خود در راه اصلاح و پیشرفت ایران گام برداشتند اما هر دو ناکام ماندند. از این رو به گفته این پژوهشگر، حاج حسین‌ آقا ملک برخلاف آن دو به دنبال حاکمیت نمی‌رود و به جای آن از سنت‌های مردمی چون وقف استفاده می‌کند. بر این اساس حسین ملک که برخلاف پدربزرگ و پدر، هرگز گرد تجارت نگشت، ترجیح داد با مدیریت ثروت و املاک برجای‌مانده با مددگرفتن از آن‌ها در قالب وقف به توسعه فرهنگی ایران یاری رساند.

  از ملک به عنوان فردی که در افقی متفاوت از هم‌عصران خود به امور خیریه می‌نگریست، یاد کرده‌اند. فردی که در تمامی یکصد سال عمرش در جهت کارهای عام‌المنفعه گام برداشت و به گفته ابوالعلاء سودآور (مورخ هنر ایرانی) آن‌ اندازه بصیرت تاریخی داشت که از حوادث تاریخی مانند ویرانی ربع رشیدی درس بگیرد. بر این اساس، وقف اموال به آستان قدس رضوی، راهی برای حفظ آن فراهم آورد که تا ابد پایدار خواهد ماند. 

 جدای از کتابخانه و موزه ملک که امروز دربرگیرنده مجموعه ارزنده‌ای از کتب خطی، چاپ سنگی، آثار هنری، اسناد تاریخی، سکه‌های تاریخی و ... است، حسین آقا ملک از ساخت بناهای بهداشتی-درمانی یا کشاورزی نیز غافل نبود. وقف مزارع منطقه فخرآباد در سال 1334 یا تبدیل باغ وکیل‌آباد به محل تفرج مردم در سال 1348 از جمله دیگر کارهای نیکوکارانه اوست.

 نویسندگان پادکست همینطور به چگونگی بازگردانده‌شدن زمین موقوفه میدان مشق یا باغ ملی به مجموعه ملک اشاره کرده‌اند که براساس آن، بعد از فوت حسین آقا ملک در سال 1351، این قطعه زمین که هم‌اینک محل موزه و کتابخانه ملی ملک است، فراموش می‌شود و به تصرف وزارت امور خارجه در می‌آید اما با پیگیری‌های صورت‌گرفته، در نهایت با رأی و نظر امام خمینی (ره) به آستان قدس رضوی به عنوان متولی موقوفات ملک بازگردانده می‌شود. 

علاقه‌مندان می‌توانند به لینک اصلی قسمت یازدهم پادکست نیک‌آوامراجعه فرمایند.

گزارش از زهرا حاتمی