به گزارش پایگاه خبری تحلیلی خیر ایران، مقالۀ «نقش فرهنگ عاشورایی در گسترش ظرفیت‌های سنت وقف در حوزه سلامت (مطالعه موردی: همه‌گیری کرونا)» نوشتۀ ناصر حق‌شناس؛ دانشجوی دکتری تاریخ انقلاب اسلامی دانشگاه اصفهان و محمد مهرابی؛ دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه کاشان در شمارۀ 119 فصلنامه «وقف، میراث جاویدان» (پاییز 1401) منتشر شده است. نویسندگان در این مقاله تلاش کرده‌اند در گام نخست ضمن اشاره به سابقه تاریخی سنت وقف و فرهنگ عاشورایی در ایران، به بازتعریف این الگوها براساس مقتضیات دنیای مدرن و به صورت خاص در ارتباط با بیماری کرونا بپردازند و در گام دوم، پیشنهادها و راهکارهای جدیدی به متولیان امر ارائه دهند.

 پیشینه پژوهش

 نویسندگان از دو کتاب «تاریخ تمدن اسلام» نوشته جرجی زیدان و کتاب «وقف و پزشکی در ایران، گفتارهایی در مطالعات نظری و داده‌های تاریخی» به عنوان تحقیقات مرتبط با موضوع مقاله خود که پیشتر به موضوع ارتباط وقف و حوزه سلامت پرداخته است، اشاره کرده‌اند و آن‌دو را از جهت اهمیت و تازگی مقدم بر آثار دیگر دانسته‌اند.

  اهمیت موضوع پژوهش

 حق‌شناس و مهرابی، پژوهش‌های صورت‌گرفته در حوزه وقف و سلامت را به دو دسته «فکت‌محور» و «مسئله‌محور» تقسیم کرده‌اند و کار خود را در زمره دسته‌بندی دوم جای داده‌اند. از آنجایی‌ که آن‌دو بر این باورند که یکی از آسیب‌های پژوهش‌های علوم انسانی، فکت‌محور بودن آن‌ها است، تلاش کرده‌اند تا تحقیق خود را به صورت مسئله‌محور انجام دهند. بنابراین از تولید فکت پرهیز کرده و پیشنهادهایی در جهت نگاه متفاوت به موضوع وقف و سلامت ارائه داده‌اند.

  مروری بر وقف و جایگاه آن در ایران و اسلام

 نویسندگان در ابتدا به تعریف لغوی و فقهی وقف و وقف‌نامه پرداخته‌اند. آن‌ها وقف را در لغت به معنای ایستادن، به حالت ایستاده‌ماندن و آرام‌گرفتن دانسته‌اند و در اصطلاح فقهی آن را معادل نگه‌داشتن، حبس‌کردن عین ملک و مصرف سود آن در راه خدا برشمرده‌اند. به نظر آن‌دو، وقف در یک تعریف کلی به معنای آن است که: «عین مال و سود آن تسبیل شود و موقوفه زمین، ملک یا مستغلی برای مقصود معینی در راه خدا اختصاص یابد.»

 همچنین آن‌ها وقف‌نامه را عبارت از سند یا قباله‌ای دانسته‌اند که در آن نام ملک یا املاک، اسم موقوفه، محل آن، ویژگی‌ رقبات، چگونگی مصارف آن، نام متولیان و ترتیب آن‌ها پس از متولی اول آورده شده است.

  سیر تاریخی وقف در ایران پس از اسلام

 به گفته نویسندگان، در دوره اموی، درگیری‌ و ستمکاری‌های این خاندان حکومت‌گر سبب شد تا بر شماری از سنت‌ها و ارزش‌های اسلامی از جمله وقف لطمات جبران‌ناپذیری وارد آید و اگر پافشاری فرزندان ائمه اطهار (ع) و اهل ایمان نبود، چه‌بسا که نیات واقفان از مسیر شرعی خود منحرف می‌شد.

 این وضع در دوره خلافت عباسی رو به‌ بهبود گذارد و به جایی رسید که درآمد موقوفات سالانه به صدها هزار دینار می‌رسید و شماری از مراکز علمی نامدار و بزرگ مانند نظامیه‌های بغداد و نیشابور از طریق درآمد موقوفات اداره می‌شد.

 نویسندگان از قرن چهارم تا هفتم به عنوان دوران رونق وقف یاد کرده‌اند که در آن به علت اقبال گسترده مردم به وقف از درآمد حاصل از موقوفات برای ساخت بیمارستان، مدرسه، کتابخانه و مجموعه‌ای از کارهای عام‌المنفعه استفاده می‌شد.

 موقوفات در دوره مغول به شدت آسیب دید اما به علت نفوذ ایرانیان در دستگاه اداری مغولان و اقدامات دانشمندان بزرگی چون خواجه رشیدالدین‌فضل‌الله شماری از سنت‌های اسلامی از جمله وقف احیا شد و مدارس، بیمارستان‌ها، کتابخانه‌ها و مراکز علمی‌ای چون رصدخانه ساخته شد. 

 دوره حکمرانی صفویه در ایران وقف را گسترده‌تر از پیش کرد و باعث شد تا «از درباریان گرفته تا مردم عادی، املاک و دارایی‌های خود را وقف آستان مقدس رضوی در مشهد و آستانه حضرت معصومه (س) در قم، عتبات عالیات و دیگر امور و مراکز خیریه کنند.» همچنین در این دوره به دلیل گستردگی و تنوع موقوفات، دفاتر ویژه‌ای برای ثبت و ضبط عواید موقوفات ایجاد و تشکیلاتی مانند وزارت اوقاف به وجود آمد. نویسندگان از دوره صفوی براساس منابع تاریخی، سفرنامه‌ها و اسناد این دوره به عنوان «پُربارترین دوره وقف پس از اسلام» یاد کرده‌اند.

 نادرشاه افشار در ابتدای حکومت خود دستور داد تا موقوفات سراسر ایران ضبط و درآمد حاصل از آن صرف جنگ‌های او شود. اقدامی که به زعم نویسندگان، منجر به از بین‌رفتن بیشتر موقوفات و تملک آن‌ها توسط درباریان و افراد متنفذ گردید.

 حق‌شناس و مهرابی از دوره قاجاریه به عنوان دوره آشفتگی موقوفات نام می‌برند اما معتقدند علی‌‎رغم وضعیت عمومی نامساعد، باز هم می‌توان نمونه‌هایی یافت که در آن‌ها اقداماتی در جهت اصلاح امور موقوفات و اجرای نیات واقفان آن صورت پذیرفته است. دوره مشروطه سرآغاز شکل‌گیری وزارت معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه در کشور است که مقدمه تصویب «قانون اوقاف» در سال 1313 خورشیدی شد.

 نویسندگان، شاهان پهلوی را متهم می‌کنند که بسیاری از املاک مرغوب موقوفه در سراسر کشور را به نام خود و وابستگان و بستگانشان انتقال داده و از این‌ راه ستم بزرگی به تاریخ وقف در کشور کرده‌اند. مهم‌ترین رویداد مرتبط، فروش شمار زیادی از مزارع وقفی در اجرای قانون اصلاحات ارضی در دهه چهل خورشیدی است که بخشی از پایگاه و پشتوانه‌های علمی، دینی و معنوی در کشور را به نابودی کشاند.

 دوره پس از انقلاب، از نظر پژوهشگران این مقاله دوره احیاء سنت اسلامی وقف است. دوره‌ای که در آن پیشوای انقلاب توجهی ویژه به این سنت اسلامی داشت و در کتاب «تحریرالوسیله» خود بابی را در کنار سایر فروعات دین به وقف اختصاص داد.

 وضعیت وقف در حوزه سلامت کشور

 نویسندگان در این بخش از مقاله خود با اتکا به سخنان غلامعلی رحیمی؛ دبیر کمیسیون سرمایه‌گذاری و مدیرکل بهره‌وری اقتصادی سازمان اوقاف و امور خیریه و حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین سیدمهدی خاموشی؛ رئیس سازمان اوقاف و امور خیریه، آماری از وضعیت وقف در حوزه سلامت کشور ارائه داده‌اند. 

 رحیمی از ثبت هزار و 407 موقوفه فعال در عرصه سلامت تا پایان سال 1397 خبر داده است که شامل 133 بیمارستان فعال (یک‌چهارم بیمارستان‌های کشور)، 702 درمانگاه، 237 مرکز بهداشت، 41 پایگاه بهداشت، 270 خانه بهداشت، دو داروخانه، دو مرکز جراحی، سه مرکز توانبخشی، یک مرکز آزمایشگاهی، 14 مرکز فوریت‌های پزشکی و 20 مرکز آموزشی و اداری است.

 به گفته خاموشی نیز از مجموع 200 هزار موقوفه کشور تنها 40 درصد آن فعال است که رقمی بالغ بر 80 هزار موقوفه را شامل می‌شود. از این میان سهم حوزه سلامت، حدود هزار و 400 مورد یعنی نیم‌درصد، موقوفات فعال سازمان اوقاف و امور خیریه است.

 فرهنگ عاشورایی، نیازهای روز و پیشنهادهای روزآمد

 حق‌شناس و مهرابی، فرهنگ عاشورایی را سرلوحه بسیاری از کنش‌های جمعی در تاریخ ایران می‌دانند که با شکل‌گیری انقلاب اسلامی تقویت شده است. آن‌ها برای تقویت این عرصه و تلاش برای روزآمدکردن این فرهنگ متناسب با نیازهای روز جامعه و دنیای مدرن، پیشنهادهایی را مطرح کرده‌اند که از جمله آن می‌توان به تدوین اطلس موقوفات سلامت، آموزش و تبیین روش‌های جدید با تمرکز بر وقف سلامت، گردشگری و وقف (با تمرکز بر موقوفات سلامت)، تدوین و تصویب قوانین در جهت حمایت از موقوفات سلامت، رصد جهانی و تجارب موفق سلامت (کسب استانداردهای جهانی) و استفاده از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور اشاره کرد.

 تدوین اطلس موقوفات سلامت

 پژوهشگران، شبکه‌سازی و اطلاع‌رسانی گسترده از مجموعه فعالیت‌های موقوفات در حوزه سلامت را منجر به ایجاد انسجام می‌دانند و از این‌جهت پیشنهاد می‌دهند تا اطلس موقوفات سلامت تدوین و آماده شود. 

 آموزش و تبیین روش‌های جدید با تمرکز بر وقف سلامت

 حق‌شناس و مهرابی تولید محتوای آموزشی جهت مدارس و کانون‌های فرهنگی، تولید محتوای تخصصی (تاریخ شفاهی) از موقوفات سلامت، تهیه گزارش عملکرد به صورت سالانه از مراکز وقف سلامت، برگزاری تجلیل از واقفان وقف به صورت سالانه، برگزاری نشست‌های تخصصی علمی و معرفی موقوفات فعال در حوزه سلامت، تهیه مستندهای کوتاه، برگزاری همایش‌های ملی و بین‌المللی سالانه، ایجاد کارگروه‌های تخصصی اقتصادی در حوزه فعال‌سازی موقوفات سلامت، برگزاری سالانه فیلم کوتاه با موضوع موقوفات سلامت و گردشگری موقوفات سلامت و تدوین کتابچه‌های تخصصی با موضوع موقوفات سلامت و واقفان سلامت را از جمله راهکارهای پیشنهادی برای آموزش و تبیین روش‌های جدید با تمرکز بر وقف سلامت برشمرده‌اند.

 گردشگری و وقف

در این‌بخش، نویسندگان پیشنهاد داده‌اند تا برای استفاده از پتانسیل‌های موجود و خلق فرصت‌های جدید، کارگروه و کمیته تخصصی گردشگری وقف سلامت ایجاد شود، تفاهم‌نامه‌ای با سازمان میراث فرهنگی جهت تعامل با این مراکز منعقد گردد، نشست‌های تخصصی با حضور مربیان تورهای گردشگری و فعال‌کردن آن‌ها جهت معرفی این مراکز به شهروندان و گردشگران برنامه‌ریزی و اجرا گردد و پژوهش‌های تخصصی به منظور کشف فرصت‌های موجود در حوزه گردشگری وقف شکل گیرد.

 تدوین و تصویب قوانین در جهت حمایت از موقوفات سلامت

 نویسندگان در این‌ بخش با استناد به مصاحبه‌ای از حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین احمد شرفخانی؛ رئیس مرکز امور خیریه در سازمان اوقاف و امور خیریه و مشکلات حقوقی مراکز درمانی وقفی، پیشنهاد داده‌اند تا با تشکیل یک کمیته تخصصی، در راستای تدوین قوانین جدید برای حمایت از مراکز موقوفه سلامت گام برداشته شود.

 رصد جهانی و تجارب موفق در حوزه موقوفات سلامت

 پژوهشگران انتقال تجربه‌های موفق در زمینه موقوفات سلامت را راهگشا می‌دانند و در این‌ راستا پیشنهاد می‌دهند تا با تشکیل کمیته‌های تخصصی با حضور کارشناسان وزارت بهداشت و اوقاف، رصد فعالیت‌های موفق جهانی در دستور کار قرار گیرد.

 ایرانیان خارج از کشور و فرصت‌های پیش رو در حوزه وقف و سلامت

 مقاله پیشنهاد می‌کند با شناسایی‌ کردن ایرانیان متعهد و متخصص خارج کشور (به‌ویژه در حوزه سلامت) و ایجاد کارگروه‌های مشترک، از توانایی‌های آن‌ها در عرصه موقوفات سلامت استفاده شود.

 نتیجه‌گیری

 همه‌گیری کرونا بهانه‌ای برای توجه و استفاده بیشتر و به‌روز‌تر از فرهنگ عاشورایی و سنت وقف در حوزه سلامت ایجاد کرده است. نویسندگان در این مقاله چندین پیشنهاد را برای استفاده بهینه از این فرهنگ ارائه داده‌اند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به تدوین اطلس موقوفات سلامت، استفاده از ظرفیت ایرانیان خارج از کشور، برگزاری کارگروه‌های علمی، همایش، کنگره‌های ملی و بین‌المللی و رصد و معرفی تجارب موفق جهانی اشاره کرد.