معرفی اپیزود اول از پادکست نیک‌آوا: زنان و نیکوکاری

 «نیک‌آوا» اولین پادکست ایرانی است که به موضوع نیکوکاری و امر خیر می‌پردازد و سعی دارد ضمن ارائه نگرشی نو به جامعه ایرانی در حوزه امر خیر، به شناساندن افراد تأثیرگذار در این حوزه نیز کمک کند. نخستین اپیزود از مجموعه‌تولیدات «نیک‌آوا» به موضوع «زنان و  نیکوکاری» اختصاص دارد. متن این پادکست و اجرای آن برعهده مجید غلامی و انسیه افغان بوده است. 

 اولین اپیزود از این پادکست به شرح و توصیف کنش‌های نیکوکارانه زنان ایرانی در گذر تاریخ اختصاص دارد. تهیه‌کنندگان پادکست، از  میان انبوه زنان پیشروی ایرانی، تنها به سراغ کسانی رفته‌اند که در عرصه نیکوکاری و کارهای عام‌المنفعه، پیشگام و تأثیرگذار بوده‌اند. در ادامه گزارشی از این اپیزود را می‌خوانیم.

تقسیم کار میان زن و مرد در دوران پیشاتاریخ

 به نظر نویسندگان این اپیزود، آگاهی‌های تاریخی، حاکی از آن است که در مراحل نخستینِ زندگی بشر و در دوره‌ای که آدمی با کوچ‌رَوی و شکار روزگار می‌گذراند، مردان وظیفه تهیه خوراک را برعهده داشتند و زنان به جمع‌آوری  گیاهان دارویی و خوراکی می‌پرداختند؛ کاری که زنان را اندک‌اندک با کشاورزی آشنا ساخت. کشف فلزات و نیروی گاوآهن و وقوع جنگ و نزاع برای تصاحب مراتعِ بهتر، دوره آرامش اولیه را از میان برد و با ضربه به تقسیم کار اولیه که به قدرت‌گیری زن و حتی سروری او انجامیده بود، انسان‌ها را وارد مرحله‌ای جدید از تاریخ خود کرد که در آن «پدرسالاری» جای «مادرسالاری» قدیم را گرفت.

دوران باستانی تاریخ ایران و مسئله قدرت و مشارکت زنان در جامعه

 غلامی  و افغان با اشاره به کشف پیکرۀ الهه‌های باستانی در ایران باستان، از  سیطرۀ نظام «زن‌سالاری» در ایران باستان سخن گفته‌اند. به نظر آن‌ها، در حالی‌که در دوره عیلام باستان، شاهد رواج این نظام در ایران بوده‌‌ایم، با قدرت‌گیری مُغ‌ها در دوره پادشاهی مادها، «مردسالاری» جایگزین نظام قدیم می‌شود.

  با این حال همچنان می‌توانیم شواهدی از قدرت و حضور  اجتماعی زنان در ادوار دیگر ایران باستان از جمله دوره هخامنشیان بیابیم که  در آن زنان تأثیرگذاری چون «آرتمیس» با حضور فعال در کنار مردان حتی در جنگ‌ها شرکت داشتند و در مناصب مهمی چون «ناوبد» انجام وظیفه می‌کرده‌اند. سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید که در آن از زنان به عنوان سرکارگر با حقوقی به مراتب بیشتر از مردان یاد شده است، شاهد دیگری از قدرت زنان در این دوره تاریخی است.

  نویسندگان، پارت‌ها (اشکانیان) را صاحب روحیه‌ای خشن و جنگاور معرفی می‌کنند که سبب‌ساز برتری مردان در خانواده و جامعه ایرانی می‌شود. با این همه باز هم به نظر آنان می‌توان شواهدی پیدا کرد که بر بنیان آن، زنانی چون «آرتادخت» نقش مهمی در تحول اقتصادی این دوره داشته و قوانینی وضع کرده‌اند که براساس آن، ثروتمندان بیش از دیگر افراد جامعه می‌بایست مالیات بپردازند. در نمونه‌های دیگر، زنان این دوره حتی به مقام پادشاهی نیز دست یافته‌اند.

 باوجود قدرت‌گیری بیشتر روحانیون در دوره ساسانی و تأثیرگذاری بسیار آن‌ها بر نهاد سیاست، همچنان در این دورۀ تاریخی شاهد ارتقای جایگاه زن ایرانی هستیم. «پوران‌دخت» ملکه ساسانی که بر  بیش از 10 کشور آسیایی فرمان می‌راند، نمادی از جایگاه زن ایرانی در این دوره تاریخی است.

 به نظر پژوهشگران این اپیزود، «آشوداد»، «گهنبار» و  «روانیکان» سه نمونه از اَشکال وقف در ایران باستان‌اند که به صورت بخشش  املاک و یا تهیه غذا و پوشاک برای نیازمندان اجرا می‌شده‌اند. آنها اقدام «شیرین»، همسر خسروپرویز در وقف اموال همسرش را از مهم‌ترین «آشوداد»های  ایرانی به حساب آورده‌اند که به تأسیس نوعی از خیریه انجامیده است. 

زنان و وقف در دوران اسلامی تاریخ ایران

 غلامی  و افغان، با جهشی چند‌قرنه، پس از اشاره به جایگاه زنان در کنش‌های نیکوکارانه دوران باستانی تاریخ ایران، یکباره به سراغ قرن ششم و نهم هجری‌قمری می‌روند. آن‌ها علّت چنین کاری را کمبود داده‌های تاریخی به علّت بی‌ثباتی سیاسی و امنیتی جامعه ایرانی اعلام کرده‌اند. 

 به نظر آن‌ها براساس گزارش‌های تاریخی موجود، می‌توان به نام «زمرد ملک» بانوی خطاط عصر سلجوقی اشاره کرد که مصحفی به آستان قدس رضوی تقدیم کرده است و پس از او، «گوهرشادآغا» همسر شاهرخ تیموری را از پیشگامان کارهای عام‌المنفعه در  نخستین سال‌های قرن نهم هجری‌قمری دانست که دو مسجد در مشهد و هرات ساخته و  برای رعایت حال زائران رضوی، استراحت‌گاهی نیز در نزدیکی حرم امام رضا (ع)  تأسیس کرده است. 

 حضور زنان در عرصه اجتماع و بالاخص کار خیر در دوره صفویه افزایش چشمگیری می‌یابد که از مهم‌ترین دلایل آن می‌توان به  استقلال مالی و آموزشی زنان اشاره کرد که زمینه‌ساز حضور شهری و سیاسی آنان در این دوره می‌شود. 

اشاره سفیر اسپانیا به نقش زنان ایرانی در امور خیر

 پژوهشگران این پادکست بر این باورند که زنان در این دوره نقش چشمگیری در گسترش وقف دارند که سبب شده است حتی سفیر  اسپانیا، گارسیا دوسیلوا نیز در سفرنامه‌اش به نقش پررنگ زنان ثروتمند ایرانی در امور خیریه اشاره کند. یک‌ششم از اسناد موقوفات برجای مانده از  این دوره متعلق به زنان است که از جمله آن‌ها می‌توان به قدیمی‌ترین موقوفۀ آستان قدس رضوی اشاره کرد که متعلق به زنی به نام «بیگ‌آغا‌خانم‌ذوالفقار» است. همچنین باید به زنان نیکوکار ارمنی اشاره کرد که با کمک شاهان صفوی، نخستین مدرسه دخترانه را در کنار صومعه‌ای به نام «کاتارینا» بنیان گذاردند و عده‌ای دیگر از آن‌ها از جمله مریم هاکوپ و بانو کانانیان در محله جلفا،  مدارسی تأسیس می‌کنند.

 از دیگر آثار وقفی مهم برجای مانده از دوره صفویه می‌توان به حمام قبله، تکیه و مدرسۀ «خانم» در تهران اشاره کرد که به دستور خواهر شاه‌طهماسب صفوی ساخته شده است. همچنین مدرسه «مادر شاه» در چهارباغ اصفهان از مهم‌ترین موقوفات این دوره است که باز هم بانی آن، یک زن بوده‌ است. به گفته غلامی و افغان، موقوفات دوره صفوی عمدتاً مذهبی هستند اما دست‌گیری از فقرا، بیماران، در راه‌مانده‌گان، حیوانات اهلی و صرف پول برای روشنایی شهری نیز در این دوره کاربرد داشته است. 

 در دوره‌ای متأخرتر؛ سقوط اصفهان و حمله افغان‌ها، سبب‌ساز سوختن یا مفقودشدن بسیاری از وقف‌نامه‌ها می‌شود و در نهایت به دستور نادرشاه افشار، تمامی موقوفات، مصادره شده و فهرستی از آنها در «دفتر رقبات نادری» ثبت و ضبط می‌گردد. در این شرایط گرچه بسیاری از املاک وقفی از حالت موقوفه خارج می‌شوند اما باز هم می‌توانیم از زنانی چون «عصمت خانم» در خراسان سراغ بگیریم که اموالی را برای ردّ مظالم وقف می‌کند. 

 به گزارش تهیه‌کنندگان پادکست «زنان و نیکوکاری»، زنان واقف در دوره قاجاریه در جایگاهی به مراتب پایین‌تر از مردان قرار دارند. علّت آن را می‌توان به  میزان اندک مالکیت آن‌ها مرتبط دانست که تنها یک درصد کل املاک ایران را در بر می‌گیرد. در این دوره زنان واقف تأثیرگذاری را می‌شناسیم که از جمله آن‌ها می‌توان به «زیور یحیائیان»، مؤسس بیمارستان شفا یحیائیان؛ «منیر‌السلطنه» و  بقایای زمین‌های موقوفه‌اش در میدان منیریه تهران؛ «عظمت خانم ماسالی»، مؤسس دبیرستانی به همین نام و «نجم‌السلطنه»، مادر دکتر محمد مصدق، مؤسس بیمارستان نجمیه اشاره کرد. 

زنان نیکوکار در دوران مشروطه

 اپیزود نخست پادکست «نیک‌آوا» در ادامه، از زنان تأثیرگذار دوره مشروطه یاد کرده و به نام افرادی چون «صدیقه دولت‌آبادی»، نخستین مدیرمسئول نشریه «زبان زنان» و از بنیانگذاران «انجمن مخدّرات وطن»؛ «محترم اسکندری»، بنیانگذار «جمعیت نسوان وطن‌خواه» و از مؤسسان کلاس‌های اکابر برای زنان؛ «طوبی آزموده»، «صفیه یزدی»، «روشنک  نوعدوست» و ... نام می‌بَرَد. 

 به نظر نویسندگان این پادکست، از  این دوره به بعد شاهد موقوفاتی توسط زنان برای زنان با هدف‌های جدیدی چون سوادآموزی هستیم که منجر به تأسیس مدرسه نیز می‌شود. همچنین است برگزاری «نخستین تئاتر زنانه» در ایران با نمایشنامه‌ای از «میرزادۀ عشقی» با عنوان «آدم و حوا» که با محوریت آزادی زنان اجرا شد و تمامی عواید آن صرف مدرسه اکابر زنان اختصاص یافت. 

 اپیزود «زنان و نیکوکاری» با اشاره به افزایش فعالیت‌های اجتماعی زنان از دوره دوم مجلس شورای ملّی، به تشکیل «کانون بانوان» در دورۀ پهلوی اول اشاره می‌کند که اهدافی چون تربیت فکری و اخلاقی بانوان، تعلیم خانه‌داری، پرورش کودک مطابق با قواعد علمی، تشویق به ورزش و ایجاد مؤسسات خیریه برای امداد به مادران بی‌بضاعت و اطفال بی‌سرپرست را دنبال می‌کرد. 

زنان سرشناس نیکوکار پس از انقلاب

 پایان‌بخش  اپیزود، یاد و نام زنان نیکوکار پس از انقلاب 1357 است. «کبری‏ سیل سپور»  همسر شهید اندرزگو؛ «سعیده تهرانی» از خیّرین مدرسه‌ساز و برگزیده جایزه نیکوکاری گوهرشاد؛ «پروانه وثوق»، متخصص رشته خون‌شناسی و سرطان و معروف به  «مادر ترزای ایران»؛ «سعیده قدس»، مؤسس خیریه «محک»، «لعبت گران‌پایه»،  متخصص جراحی عمومی؛ «توران میرهادی»، بنیانگذار شورای کتاب کودک و مجتمع  آموزشی تجربی «فرهاد» و «نرگس کلباسی»، مؤسس خیریه «پریشان» در هند از این جمله‌اند. 

گزارش از زهرا حاتمی